img015

a aktywnością). Przygotowanie może odbywać się w formie kursów, staży, seminariów przeznaczonych dla pracowników przechodzących na emeryturę, prowadzonych przez zakład pracy⁹⁵. J. C. Cavanaugh podkreśla, że szkolenia te ułatwią zachowanie realizmu w percepcji nowej sytuacji życiowej, co jest podstawą zrozumienia i zaakceptowania zmiany stylu życia w czasie emerytury. Zdaniem M. Susułowskiej przygotowanie do emerytury powinno polegać na rozwijaniu aktywności i zainteresowań pozazawodowych oraz na zwalczaniu poglądu, że przejście na emeryturę jest równoznaczne z końcem aktywnego życia⁹⁶.

Wraz z przejściem na emeryturę pojawia się konieczność przystosowania się do nowego wymiaru czasu wolnego. Zmieniające się w starości pojęcie i wymiar czasu uniemożliwia zdefiniowanie tego czasu jako czasu wolnego od powinności i obowiązków, utrudnia także rozróżnienie tzw. wolnego i zajętego czasu. Czas wolny jest bardzo istotnym zagadnieniem, gdyż odpowiednie jego wykorzystanie zaspokaja potrzebę kontaktu z innymi i potrzebę aktywności. Problem czasu ludzi starszych polega na wzroście ilościowym czasu wolnego, przy problemach związanych z jego jakością (treścią). Wiele osób starszych posiada nadmiar wolnego czasu, co może wywołać nudę, pustkę, osamotnienie i całkowity brak zadowolenia z życia, a także poczucie zbędności społecznej. Pojawić się może także problem zagospodarowania czasu wolnego oraz niezadowolenie ze sposobu jego spędzania. Przyczyny trudności w realizacji czasu wolnego tkwią w braku przygotowania do jego wykorzystywania (wypełnienia go określoną treścią, odpowiednimi zachowaniami), dlatego też gerontologowie podkreślają konieczność propagowania wychowania do czasu wolnego, które powinno trwać całe życie. Zdaniem A. Kamińskiego wychowanie do wartościowego spożytkowania czasu wolnego polega na organizowaniu takich sytuacji, które budzą i utrwalają właściwe nawyki higieny i psychohigieny odpoczynku, wzór wartościowych zabaw i konsumpcji kulturalnej, potrzebę twórczości i potrzebę czynnego uczestnictwa w życiu społecznym. Skuteczność wychowania do czasu wolnego warunkują czynniki materialne określonych środowisk i wychowawcy realizujący ten proces⁹⁷.

⁹⁵ D. B. Bromley, dz. cyt., s. 89-90, O. Czerniawska, Edukacja osób „trzeciego wieku”..., s. 227; W. Pędich, Ludzie starzy..., s. 19; B. Urbaniak, Ekonomiczne przygotowanie do starości. „Gerontologia Polska”, 1998, nr 6, s. 55 i n.

J. C. Cavanaugh, dz. cyt., s. 131; M. Susułowska, Niektóre aspekty pracy zawodowej..., s. 125. Jednak należy stwierdzić, że - jak pisze J. Rembowski - „co do formy utrzymywania u ludzi starszych aktywności zawodowej oraz celowości organizowania im czasu wolnego, istnieją sprzeczne sądy. Ludzie aktywni, o różnorodnych zainteresowaniach, po przejściu na emeryturę rozwijają te zainteresowania, inni o postawie pasywnej wolą po prostu zażywać spokoju” - J. Rembowski, Psychologiczne problemy..., s. 102.

⁹⁷ H. Balicka-Kozłowska, Aktywność w starszym wieku..., s. 164; A. Kamiński, Wychowanie do wartościowego spożytkowania czasu wolnego. „Zdrowie Psychiczne”, 1969, nr 1, za: B. Z. Małecka, Elementy gerontologii..., s. 95, 108; S. Kowalik, Pedagogiczne problemy..., s. 285; J. Rembowski, Psychologiczne problemy..., s. 102; H. Szwarc, T. Wolańska, T. Lobożewicz, dz. cyt., s. 43; A. A. Zych, R. Bartel, Sytuacja życiowa ludzi w podeszłym wieku w Polsce i Republice Federalnej Niemiec. Kielce 1990, s. 164.

Wymiar i sposoby spożytkowaniu rznsu woluty,n przez osoby starsze różnicują się ze względu m.in. na ich wioli, płeć, stan cywilny, wykształcenie, wysokość dochodów, miejsce zamieszkaniu. W Polsce osoby starsze wypoczywam najczęściej oglądając telewizję, słuchając radia, czytając książki i cza-MopiHina, a także biorąc udział w spotkaniach towarzyskich lub praktykach t < I ■ r.i j nych, nieliczni przeznaczają czas wolny na realizację swoich zaintere-»iwnn oraz na edukację (np. w uniwersytetach trzeciego wieku, klubach \98

iiouiora; .

7. Problemy emocjonalne osób w starszym wieku

I -udzie starsi - jak twierdzi J. Rembowski - mają jedyne w swoim rodza-|n problemy emocjonalne, które są trudne do uchwycenia. Proces starzenia mu; i świadomość własnej starości jest zjawiskiem bardzo subiektywnym. Moż-o11 jednak powiedzieć, że w zasadzie większość osób starszych odbiera starość luli o bolesny stan utraty zdrowia, dotychczasowych ról społecznych etc. Ludzie starsi odczuwają pogarszający się stan zdrowia (w tym obniżenie spraw-iioiici psychicznej, fizycznej, pojawiające lub nasilające się schorzenia), do-Mlt/.egają zmiany fizyczne (obniżenie wzrostu, marszczenie skóry, braki w uzębieniu), zmiany psychiczne (zaostrzenie się cech charakteru, mniejszą poHl.rzegawczość, gorszą pamięć), przeżywają straty socjoekonomiczne (gdy odchodzą dzieci z domu, gdy przechodzą na emeryturę lub rentę, gdy zmienni,ią mieszkanie na mniejsze), straty najbliższych (śmierć współmałżonka, przyjaciół, kolegów, bliższej lub dalszej rodziny), utraty standardu życiowego l braki finansowe, życie z renty czy emerytury, skromne jedzenie, stare ubranie, mniejsze mieszkanie, brak pieniędzy na zaspokojenie wyższych potrzeb), /daniem M. B. Pecyny subiektywne odczucia starości są zawsze zabarwione negatywnie. Być może wynika to z faktu, że osoba starsza ma ograni-rzone możliwości kompensacji strat. Reaktywowanie stanu wcześniejszego poprzez nowe sposoby zachowań lub nowe stosunki międzyludzkie jest bowiem bardzo trudne do przeprowadzenia".

Olgierd Kossowski ujmuje starość jako okres dramatycznego zmagania idę osobowości z problemami wewnętrznymi i zewnętrznymi, które wynikała z coraz trudniejszej adaptacji organizmu. Objawem tej walki o zachowanie homeostazy w środowisku jest zazwyczaj lęk. Człowiek starszy ma zmniejszone poczucie bezpieczeństwa. W związku z tym lęk jako uogólnio-

^,,K Por. m.in. E. Trafiałek, Polska starość..., s. 171-177.

¹¹¹¹ O. Kossowski, O psychice człowieka starego..., s. 3; M. B. Pecyna, Psychoprofilaktyka procesu starzenia się. „Zdrowie Psychiczne”, 1990, nr 4, s. 62-63; W. Reichmann, Nie da się on.-ukać starości..., s. 55; M. Susułowska, za: J. Rembowski, Psychologiczne problemy..., » 102.

101