img022 (58)

rzeczywistego wpływu na zachowanie się uczniów i nie może skutecznie przeciwdziałać narastającym objawom trudności wychowawczych.

Materiały ooserwacyjne mogą stanowić pomoc w psychologicznej analizie przypadków oraz wyjaśnieniu genezy różnych faktów występujących w zachowaniu się uczniów. Analizy takie, choć żmudne i czasochłonne, dostarczają niejednokrotnie bardziej wiarygodnych danych niż wnioski wynikające z pomiarów psychometrycznych. Badania psychometryczne umożliwiają dokonanie diagnostycznych pomiarów określonych składników psychiki oraz ustalenie statystycznych zależności między nimi. Na podstawie pomiarów stwierdza się na przykład, że dzieci niedostosowane społecznie wykazują wyższy wskaźnik neurotyczności, są bardziej pobudliwe emocjonalnie, wychowują się w niekorzystnych warunkach środowiskowych, pochodzą z rodzin rozbitych.

Powyższe zależności świadczą o pewnych prawidłowościach kierujących zachowaniem się. Należy zaznaczyć, że są to prawidłowości statystyczne, ustalone w odniesieniu do badanej populacji; nie muszą one jednak zachodzić w indywidualnych przypadkach. Z tego względu stwierdzenie wyprowadzone z badań zbiorowych oraz obliczeń statystycznych', że dzieci nerwicowe pochodzą przeważnie z rodzin rozbitych nie oznacza, że każde dziecko nerwicowe wychowuje się w rozbitej rodzinie. Wiadomo również, iż dzieci wychowywane w korzystnych warunkach środowiskowych, mające należytą opieke wychowawczą, wykazują nieraz objawy nerwicowe.

Podanych tu błędów można uniknąć przeprowadzając analizę przypadku opartą na systematycznej obserwacji. Pozwala ona zarówno na poznanie zachowania się, jak też jego zależności od niektórych warunków zewnętrznych i wewnętrznych.

2. Obserwator i jego właściwości psychiczne

Osobę dokonującą obserwacji określamy mianem obserwatora. W ujęciu Claude Bernarda „[...] nazwę obserwatora przydajemy temu, który stosując proste lub złożone techniki badania zjawisk, bez zmiany ich przebiegu, gromadzi fakty tak, jak je natura jemu objawia”.¹

Skutecznemu prowadzeniu obserwacji sprzyja szereg właściwości psychicznych obserwatora. Sprawiają one, że obserwacje tego samego zjawiska dokonane przez różnych obserwatorów mogą różnić się pod względem

dokładności, wiarygodności oraz wnikliwości, co wpływa na ich wartość poznawcza.

Jedną z właściwości psychicznych, oddziałujących korzystnie na przebieg obserwacji, jest zainteresowanie obserwatora poznawanymi zjawiskami. Prowadzeniu obserwacji psychologicznych sprzyja zainteresowanie faktami występującymi w ludzkim postępowaniu. Przejawia się ono w tym, że obserwator chętnie poznaje zachowanie innych ludzi, spontanicznie zwraca uwagę na pojawiające się w nim zjawiska, zastanawia się nad ich genezą i mechanizmem powstania.

Zainteresowanie zachowaniem się innych ludzi zachodzi raczej u osoby reprezentującej typ ekstrawertyka niż introwertyka. Ekstrawertyka cechuje skierowanie aktywności na zewnątrz, na konkretne zjawiska występujące poza nim samym, w przeciwieństwie do introwertyka nastawionego na poznawanie i analizowanie własnych subiektywnych przeżyć oraz pochłoniętego raczej problemami teoretycznymi niż praktycznymi. Podobnie korzystniejsze warunki do skutecznego posługiwania się metodą obserwacji posiada jednostka przejawiająca postawy prospołeczne sprzyjające współdziałaniu z innymi ludźmi oraz poznawaniu ich psychiki, niż człowiek nadmiernie skoncentrowany na własnej osobie, który nie interesuje się sprawami innych oraz nie potrafi obiektywnie ocenić ich zachowania się.

Ważną ćechą obserwatora są niektóre postawy. Należy do nich rzetelność, dokładność i obiektywizm. Sprawiają one, że obserwator rejestruje poznawane fakty zgodnie z ich rzeczywistym przebiegiem, nie deformuje ich stosownie do przyjętych uprzednio założeń lub hipotez.

Poprawnemu przeprowadzaniu obserwacji sprzyja spostrzegawczość. Przejawia się ona z jednej strony w zdolności dostrzegania przez obserwatora w badanym zjawisku dużej ilości jego elementów składowych, z drugiej zaś zauważania w nim szczegółów pozornie drobnych lub trudno dostrzegalnych, które jednak odgrywają istotną rolę w jego powstawaniu i przebiegu. Przy prowadzeniu obserwacji psychologicznych spostrzegawczość może polegać na zauważaniu drobnych różnic lub zmian w tonie głosu, mimice, sposobie wykonania określonych czynności przez obserwowaną osobę świadczących o ważnych właściwościach jej psychiki.

Spostrzegawczość jest uzależniona od sprawnego funkcjonowania receptorów uczestniczących przy dokonywaniu obserwacji. W odniesieniu do obserwacji psychologicznej funkcję te spełnia przede wszystkim narząd wzroku. Znaczne osłabienie go, przyjmujące na przykład formę krótko-widztwa, może sprawiać, że zachodzące w świadomości obserwatora odzwierciedlanie spostrzeganych przezeń zjawisk jest niedokładne, co wpływa deformująco na treść dokonywanych obserwacji. Zachodzi wtedy

43

1

Cyt. W). Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela, jw., s. 61—62.