img099 (15)

oddziałujące na zachowanie się jednostki. W badaniach eksperymentalnych zmiennymi niezależnymi są warunki eksperymentu, które eksperymentator w zamierzony sposób organizuje i zmienia. Pozwala to określić ich wpływ na zachowanie się osób badanych oraz wyniki ich działania przejawiające się w uzyskanym przez nie rezultacie.

Za zmienną niezależną można też uznać pewne trwale lub względnie trwałe właściwości danej jednostki. Są nimi wiek, płeć, pochodzenie społeczne, sytuacja rodzinna, stan zdrowia traktowane jako czynniki wpływające na zachowanie się.

W badaniach psychologicznych bierzemy ponadto pod uwagę zależność zmiennej zależnej od zmiennych pośredniczących określanych mianem zmiennych modyfikujących lub zmiennych interweniujących. Funkcję tę spełniają fizjologiczne właściwości organizmu, procesy motywacji lub składniki osobowości. W badaniach eksperymentalnych zmienną pośredniczącą może być samopoczucie osób badanych, ich stan zdrowia, podatność na zmęczenie, zdenerwowanie, napięcie emocjonalne.

Badając związki zachodzące między głównymi rodzajami zmiennych staramy się określić wpływ zmiennej niezależnej na zmienną zależną. Uwzględniamy przy tym modyfikujące oddziaływanie zmiennej pośredniczącej; może ono sprawić, że w tych samych warunkach zewnętrznych różne osoby zachowują się ocŁmjennic i osiągają inne wyniki działania.

Formułując problem badań trzeba określić znaczenie pojęć odpowiadających podstawowym zmiennym. Wymaga to ujęcia ich za pomocą właściwych terminów naukowych oraz zdefiniowania. Definicja pozwala na ustalenie znaczenia terminów przyporządkowanych poszczególnym zmiennym. Umożliwia to uniknięcie nieporozumień będących następstwem braku jednoznacznego określenia znaczenia głównych terminów używanych w badaniach.

Sformułowanie definicji jest niezbędne zwłaszcza wtedy, gdy posługujemy się terminami nowymi, nieznanymi w systemie pojęć naukowych istniejącym w danej nauce. Potrzeba zdefiniowania danego pojęcia zachodzi również wówczas, gdy jest ono różnie rozumiane przez poszczególnych autorów.

Definicja ma formę twierdzenia wyjaśniającego znaczenie danego terminu. Definiowany termin jest określany mianem definiens, zaś twierdzenie wyjaśniające jego znaczenie — definiendum.

Przy definiowaniu zjawisk spełniających w badaniach funkcję zmiennych znajdują zastosowanie definicje sprawozdawcze, projektujące i regulujące.

Definicje sprawozdawcze, nazywane także analitycznymi, określają, jak dany termin bywa rozumiany przez pewne osoby lub grupy osób. Przyjmują one formę zdań orzekających („Zgodnie ze znaczeniem terminu T przyjmowanym przez A'...”). W słownikach języka polskiego jest podawane znaczenie różnych terminów występujących w mow'ie potocznej zgodnie z przyjmowanymi konwencjami językowymi. W podręcznikach znajdujemy definicje pojęć wchodzących w zakres danej nauki, szczególnie zaś tych, które utrwaliły się w niej. W pracach naukowych ich autorzy wyjaśniają, jak rozumieją występujące w nich podstawowe pojęcia. W razie braku utrwalonego znaczenia danego pojęcia, posługując się jednym z nich, wyraźnie należy podkreślić, skąd zostało ono wzięte, kto przypisuje mu takie właśnie znaczenie.

Definicja projektująca, czyli syntetyczna, zawiera propozycje, postulaty dotyczące znaczenia danego terminu. Zmieniają one, uzupełniają i modyfikują system pojęciowy istniejący w danej nauce. Definicje projektujące przyjmują formę zdań: „Termin T należy rozumieć...”, „Przyjmujemy znaczenie terminu T, zgodnie z którym...”. Ten rodzaj definicji bywa formułowany wtedy, gdy tworzone jest nowe, nieznane dotychczas pojęcie nie mające tradycji w słownictwie naukowym. Definicje tego rodzaju wzbogacają system pojęć istniejący w danej nauce rozszerzając zakres zjawisk będących przedmiotem badań. Definicje projektujące znajdują również zastosowanie wtedy, gdy danemu terminowi znanemu już w literaturze naukowej przypisujemy nowe znaczenie.

Definicje regulujące nawiązują do definicji sprawozdawczych danego pojęcia występujących w określonej nauce. Opierając się na jego znaczeniach przyjmowanych przez różnych autorów, zawierają one propozycje dotyczące wprowadzenia w nim pewnych zmian lub przyjęcia jego nowego znaczenia. Z tym rodzajem definicji spotykamy się nieraz w pracach naukowych referujących określone badania empiryczne. Formułując program badań autor dokonuje wtedy przeglądu wielu definicji pojęć dotyczących podstawowych zmiennych, a następnie, nawiązując do nich, określa sposób ich rozumienia przyjmowany we własnych badaniach.

Przy definiowaniu zmiennych będących przedmiotem badań najbardziej poprawna pod względem logicznym jest definicja określająca termin nadrzędny oraz różnicę gatunkową (definicja per genus proximus et differentia specifica). Przykładem jest definicja agresywnego zachowania się jako formy funkcjonalnych zaburzeń w zachowaniu się (termin nadrzędny) przejawiających się w wystąpieniu inicjowanego ataku (różnica gatunkowa).

Przy definiowaniu ograniczamy się nieraz do wyliczenia cech danego pojęcia. Jako przykład można podać definicję zainteresowania, zgodnie z którą polega ono na częstym uczęszczaniu na imprezy kulturalne,

1 4 — Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży 197