img024 (55)

być czynności będące odpowiednikiem określonych procesów, właściwości psychicznych, postaw. Na skutek zawężenia jej zakresu przy obserwacji wycinkowej istnieją możliwości dokładniejszego poznania pojedynczych ruchów lub czynności niż przy obserwacji całościowej.

Jedną z odmian obserwacji wycinkowej jest obserwacja próbek zdarzeń. Obserwacja ta dotyczy na przykład zachowań agresywnych, reakcji uporu, objawów strachu lub gniewu u dzieci. Obserwator przebywa wtedy w ich towarzystwie, przy czym zwraca uwagę i rejestruje we właściwy sposób tylko badany rodzaj faktów. Obserwacja taka może być prowadzona szczególnie przez osoby, które — mając stałe kontakty z obserwowanym dzieckiem — mogą we właściwym momencie zaobserwować występujące u niego zachowanie, na pojawienie się którego trzeba nieraz czekać dłuższy czas.

W ujęciu H. F. Wrighta dokonując obserwacji próbek zdarzeń, „badacz ulokowuje się w miejscu, z którego może widzieć i słyszeć dzieci, oczekuje na wystąpienie wydarzenia i, kiedy ono się pojawi, opisuje je.”^{1 2 3} Badając agresywne zachowanie się dzieci w wieku 2—5 lat, Helen Dave (1934) „obserwowała dzieci znajdujące się w centralnym punkcie bliska lub w drzwiach łączących dwie główne sale zabaw    „«Gdy tylko

spostrzegła oznaki walki, natychmiast szybko i w sposób najmniej zwracający uwagę przechodziła na miejsce akcji» i «kierowała całą swą uwagę na kłótnię» aż do chwili, gdy «spór został rozstrzygnięty lub gdy wtrącił się do sprawy nauczyciel))”.⁵

Obserwacja całościowa dotyczy całokształtu zachowania się danej jednostki. Umożliwia bardziej wszechstronne poznanie go, jest jednak czasochłonna, musi być prowadzona systematycznie przez dłuższy okres, opierać się na znacznie bogatszych materiałach niż obserwacja wycinkowa. Przeprowadzanie tego rodzaju obserwacji wymaga ponadto posiadania pewnego doświadczenia w posługiwaniu się tą metodą, umożliwiającego z jednej strony sprawne notowanie obserwacji, z drugiej zaś dokonywanie wśród nich selekcji, zwracanie uwagi na fakty bardzo symptomatyczne.

Uwzględniając zakres obserwacji można ponadto wyodrębnić obserwację indywidualną i grupową. Obserwacja indywidualna dotyczy określonej osoby. W praktyce szkolnej przedmiotem obserwacji indywidualnych bywa dziecko podejrzane o niedorozwój umysłowy, dziecko sprawiające trudności wychowawcze, trudności w nauce lub wykazujące inne zaburzenia w zachowaniu się.

Obserwacja grupowa dotyczy zachowania się określonej grupy lub zespołu. Może nią być klasa szkolna, grupa bawiących się dzieci, zespół uczestników wycieczki. Obserwacje grupowe przeprowadzamy niejednokrotnie w celu poznania stopnia zdyscyplinowania zespołu, występujących w nim kontaktów społecznych, konfliktów lub antagonizmów.

Biorąc pod uwagę postawę obserwatora przejawianą przezeń w czasie trwania obserwacji, wyróżnimy obserwację bierną i czynną. Przy obserwacji biernej obserwator nie jest członkiem grupy, do której należy obserwowana jednostka, i ogranicza się do rejestrowania faktów występujących w jej zachowaniu się. Jako przykład można podać obserwacje zabaw dzieci dokonywane przez obserwatora, który ani ich nie organizuje, ani nie bierze w nich udziału.

Obserwacja .czynna bywa również określana mianem obserwacji uczestniczącej. Jak zaznacza Wl. Zaczyński, obserwator jest wtedy „bezpośrednim uczestnikiem wydarzeń badanych, a przez obserwowanych traktowany [...] jako «swój»”.' W ujęciu Z. Zaborowskiego obserwacja uczestnicząca „polega na tym, że badacz staje się członkiem konkretnej grupy społeczności, w której przeprowadza obserwacje. Członkostwo to może być częściowe lub całkowite, chodzi głównie o to, aby inni członkowie grupy traktowali go jako «swojego», nie ukrywając przed nim własnych op'inii i zachowując się w sposób normalny, nieskrępowany”.^{4 5} Według M. S. Schwartza i Ch. J. Schwartza „obserwacja uczestnicząca jest procesem badawczym, w którym obserwator przebywa w środowisku społecznym dla celów badań naukowych. Obserwator jest w bezpośrednich, bliskich stosunkach z obserwowanymi; współuczestnictwo w ich naturalnym życiu dostarcza mu materiałów badawczych”.⁶

Dokonując obserwacji uczestniczącej zachowania się dzieci, obserwator bierze udział lub organizuje ich uczenie się, zabawę lub inne wykonywane przez nie czynności. Są one wtedy bardziej spontaniczne, niż gdy obserwacje przeprowadza osoba nie biorąca udziału w danej formie działania.

Obserwacja uczestnicząca posiada także pewne wady. Udział w danej formie aktywności utrudnia rejestrowanie badanych czynności, na których łatwiej można skoncentrować się ograniczając się do ich obserwowania. Ponadto obserwator stając się członkiem grupy i uczestnicząc w jej

47

1

   H. F. Wright: Obserwacyjne metody badania dziecka. W: Podręcznik metod badania dzieci i młodzieży. Pod red. P. H. Mussena. T. I, jw., s. 114.

2

   Cyt. H. F. Wright: Tamże.

3

⁵ Tamże.

4

   Wt. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela, jw., s. 65.

5

   Z. Zaborowski: Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, jw., s. 174—175.

6

   M. S. Schwartz, Ch. J. Schwartz: Problems in Participant Observation. „American Journal of Sociology” 1955 nr 4, s. 344 (przekład Z. S.).