klstidwa020

3i l, MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

być widzialne i po upływie określonego czasu znów pokazują się na wschodzie, wielu północno- i południowosłowiańskicli włościan doskonale zdaje sobie sprawę, jednak daty ich znikania i ukazywania się bardzo rzadko podawane są z dostateczną ścisłością. Naogół panuje pod tym względem — co najmniej w Polsce i na zachodniej Kusi — duża dezorientacja, wyrażająca się w wahaniach i niezgodnościach informacyj, dostarczanych przez różne osoby czy wsie. Są jednak ślady, że dawniej było inaczej. Ślady te — 'to różne, stąd i z owąd otrzymywane, mniej lub więcej zgodne z prawdą wiadomości. Niekiedy ślady takie przechowały się w postaci rymowanych formułek, niekoniecznie może czysto ludowego pochodzenia. Odpowiadają one dość dobrze rzeczywistości; tak naprzykład gdy góral z zachodniego Beskidu mówi na przedwiośniu: „nie będzie ciepłej rosy, po-kiela nie zajdą na Wojciecha¹ kosy“ (t.j. Orjon), jest, jak widzimy, bardzo bliski prawdy, gdyż Orjon istotnie wkrótce po św. Wojciechu (23/IV) przestaje być widzialny. W Bułgarji do ostatnich czasów obserwacja znikania i ukazywania się gwiazd niewidzialnych w ciągu części wiosny i lata, a w szczególności Plejad, była daleko lepiej zachowana niż u Słowian północnych (ob. rozdz. 5. i rozdz. 11., mit o Plejadach); wskazówki N. Begovića i innych zdają się świadczyć, że podobnie przedstawia się ta rzecz i u Serbochorwatów. We-, dług Marinova i Kovaćeva wieśniacy bułgarscy dokładnie wyznaczają daty znikania i pokazywania się Plejad. Pierwsza przypada według nich na św. Jerzego, t. j. na 23. IV (st. st.), druga na św. Teodora, t. j. na 8. VI (st. st.)². Okres niewidzialności obchodzącej nas grupy gwiazd wynosi zatem dla Bułgarów 45 dni; jest on więc bardzo bliski 40-dniowemu okresowi, przyjmowanemu przez starożytnych Greków i niektóre ludy nowożytne (np. przez Kirgizów).

Co się tyczy widzialności górowania Plejad i- Orjona, to jednak także z Polski oraz z Kusi posiadamy dość liczne dane, stwierdzające uderzająco, jak na wiejskie stosunki, ścisłą obserwację i świetne zapamiętywanie odnośnej pory nocy oraz dat. Pierwsze w danym roku osiągnięcie górnej kulminacji przez Plejady przed wschodem słońca (w pierwszej połowie września) doniedawna było nawet i u nas (na Wołyniu) sygnałem siewu ozimin (patrz o tem rozdz. 5.). Wogóle, o ile wiosną i latem, gdy noce są krótkie, lud w Polsce naogół całkiem mało lub wcale nie patrzy na gwiazdy, o tyle pod jesień a zwłaszcza później, gdy się ma ku zimie, oraz zimą i na przedwiośniu wcale bystro je obserwuje. Rozdział 5. przekona nas, iż dość

Jeszcze znaczna ilość włościan, a zwłaszcza starsi wiekiem chłopi obojga płci. zaś przedewszystkiem woźnice, rybacy, myśliwi etc. — znakomicie orjentują się w zmianach położenia Plejad, Orjona, Wozu i Drogi jucznej, określając według nich porę nocy.

21. Plejady noszą u Słowian cztery różne nazwy, nie licząc całkiem odosobnionych łub sporadycznych (takich jak słoweń. gosto-aevci, poi. gromadki, wkrs. utinoje gńezdó^{3 4}, grudki, kućki, kłub i t. p.). Pierwsza z głównych nazw: baby albo babki spotyka się w Czechach, na Łużycach, a poza tern w zwartym zasięgu w całej prawie rdzennej Polsce; jeśli zaś ufać Wł. Dalowi, używana jest także na jakimś obszarze Wielkorusi. Nazwa ta posiada uderzająco liczne analogie w poza-słowiańskich krajach; dość powiedzieć, że np. JE. N. Fałlaize nie waha się podkreślić „prawie niezmiennego — jak się wyraża — kojarzenia obrazu Plejad z kobietami u przeróżnych ludów" (w artykule umieszczonym w Encyclopaedia of Reli-gion and Ethics, t. 12, r. 1921, str. 64). Jednak zarówno u ludów egzotycznych, jak i u europejskich a m. i. także u Słowian znajdujemy wcale liczne nazwy całkiem odmiennego typu. Do ciekawszych należy miano urobione od nazwy kury; miano takie w paru różnych postawach: kurka, kwoka, kwoczka i t. p. (niekiedy rozszerzonych przez dodanie określenia: z kurczętami) panuje na znacznych obszarach Czech, Słowaczyzny, południowej Polski, polsko-ruskiego pogranicza i Małorusi a dalej rdzennej Bułgarji i Macedonji. Odpowiedniki dla niego sięgają z jednej strony Niemiec, Danji, Anglji, Francji, Szwajcarii i Włoch, a z drugiej kryją swym zasięgiem np. część południowo-wschodniej Azji oraz Indonezji. Miano to niewątpliwie nawiązuje do charakterystycznego skupienia gwiazd, tworzących Plejady, z których jedna jest przytem dość znacznie jaśniejsza od wszystkich pozostałych (ob. wyżej). Odrębny a bardzo zajmujący zasiąg posiada trzecia główna słowiańska nazwa Plejad, przeniesiona na nie z sita łub rzeszota (błrs. sitko, sitcó, reśeto). Właściwa jest ona znacznej części czy nawet prawie całej Białorusi, a dalej Bałtom, Estom, Finom-Suomi, Wotjakom etc. Mówiąc o fińskiej postaci tej nazwy u la, seulanen sito’), zestawia ją U. Holmberg w Rocznikach Fińskiej Akademji Nauk (Annales Academiae Scientiarum Fennicae, Ber. B, t. 16, r. 1922/3, str. 22) z nazwą jakucką „dziura powietrzna" i z szeroko rozpowszechnionym w Europie czy Azji poglądem, głoszący³. iż wogóle gwiazdy są otworami, przez które widać jasność niebieską (§ 15). Wreszcie czwarta i ostatnia z obchodzących nas tu nazw przedstawia cały szereg lokalnych form, nie dających się w sposób cał--kiem niezawodny ująć w jedną pierwotną postać, choć z bezwzględną

1

Gdzie indziej zupełnie podobne powiedzenia obywają się bez wzmianki o św. Wojciechu (która tu jest oczywiście wtórną, dodatkową).

2

* Pojawieniu się PJejad towarzyszyć mają choroby (niby pojawieniu się Syr-jusza w starożytności), i dlatego lud bułgarski śledzi je gorliwie, przedsiębiorąc w odpowiednim czasie tradycyjne środki ostrożności (ob. rozdz. 11.).

3

Porówn. samojed. nabysarnj ‘Plejady⁵ (dosłownie 'kacze jajka⁵), korjacką

4

Plejad: „kacze gniazdo" i t. d.