klstidwa030

54 K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

jeżeli liście drzew wcześnie opadną, ma nastąpić zima wczesna i śnieżna; jeśli listowie drzew leśnych poczerwienieje naprzód na wierzchołkach, będzie zima śnieżna; sroga i długa zima grozi, o ile na jej początku rozwinie się jakie drzewo; złą zimę przepowiada też obfite pojawienie się w lecie gryzoni i obrodzenie żołędzi, orzechów etc. (porówn. jeszcze rozdz. 10.,gdzie mowa o wróżbie ze śledziony zabitego wieprza). Mniej lub więcej analogiczne prognostyki dotyczą także innych pór roku; więc, dajmy na to, według Polaków obfite przybywanie wody w studniach na wiosnę zwiastować ma gorące lato i t. d. Powyższe przykłady łatwo byłoby pomnożyć, czerpiąc z etnograficznych opisów różnych krajów słowiańskich i obcych w Europie, Azji etc.

Oczywiście jednak niesposób jest wyczerpać wszystkich ludowych przepowiedni o pogodzie, należących do poznanego przez nas dotychczas typu; jest ich bowiem zbyt wiele. Dwóm jednak jeszcze rodzajom prognostyków musimy tu osobno poświęcić baczniejszą uwagę: pierwszemu jako przykładowi bezwzględnej w zasadzie ścisłości, zaś drugiemu jako klasycznemu przykładowi bezgranicznej: nieomal fantastyczności. Bardzo ścisłe są w zasadzie wnioski o pogodzie, wypowiadane na podstawie obserwacji kierunku wiatru. Tak więc, gdy na rzeczyckiem Polesiu wiatr, wiejący od pewnego czasu, zmieni kierunek na zachodni, chłopstwo tamtejsze słusznie liczy się z możliwością dłuższej słoty: a gdy na południowy — równie słusznie z możliwością deszczu krótkotrwałego. Prawdzie odpowiada też naogół wróżenie sobie rozpogodzenia w lecie a mrozu w zimie, gdy wiatr zmieni się na północny lub wschodni. Zgodnie z tem i Ukrainiec z okolicy Kupianska w Charkowskiem, żyjący mniej więcej w podobnych warunkach klimatycznych, jak Poleszuk z pod Rzeczycy, twierdzi, iż przy północnym i wschodnim wietrze można się spodziewać posuchy latem a mrozu zimą; natomiast przy wietrze południowym i zachodnim — pogody zmiennej. Dla Serbów, mających inne warunki, północne i zachodnie wiatry często, jak chce lud, przynoszą deszcze latem a śniegi zimą.

35. Na żadnym przykładzie nie można tak jaskrawo unaocznić zupełnie fantastycznej bezpodstawności niektórych danych z zakresu meteorologji ludowej, jak na przepowiedniach o pogodzie, opartych na obserwacji księżyca. Rzecz prosta daleki tu jestem od zupełnego odrzucania możliwości wpływu naszego satelity na przebieg ziemskiej pogody. Znana to przecież rzecz, jak obszernie i gorąco dyskutujo się ten problem w zawodowej meteorologji; chodzi mi wyłącznie o prognostyki, których zupełna absurdalność jest całkiem oczywista.. Przypomnijmy więc naprzód, że na rozległych obszarach Ziemi sierp nowego księżyca skupia na sobie wielką uwagę i m. i. często służy wróżbom. Otóż pewien szczególny rodzaj wróżenia o takim lub innym przebiegu wypadków w ciągu rozpoczynającego się miesiąca polega na wnioskowaniu z pozycji „rogów¹¹ sierpa; jeśli wiec, powiedzmy, tubylec z pewnych okolic pici. Afryki obaczy nów, zwrócony rogami wdół a wypukłością ku górze, — dobrze sobie z tego wieszczy; o ile jednak rogi księżyca będą wzniesione, a łęk skierowany l<u Ziemi, - - wróży źle. W północnej Afryce zastosowano ten ty^rp wróżenia m. i. clo przepowiedni o pogodzie. Tak według krajowców z Maroka jeżeli rogi nowiu są wzniesione, miesiąc będzie dżdżysty a życie (środki utrzymania) drogie; jeżeli jeden róg jest bardziej od drugiego podniesiony — miesiąc będzie nadzwyczaj niepomyślny; jeśli wreszcie oba rogi kierują się ku Ziemi — należy oczekiwać miesiąca dobrego. .W Europie włącznie z Kaukazem, a między in-nemi u wszystkich ludów słowiańskich, wróżbę z położenia księżyca na nowiu ograniczono, o iło wiem, wyłącznie do pogody. U Słowian jest ona tak niezwykle rozpowszechniona, iż można ją zaliczyć do .najpospolitszych prognostyków meteorologicznych. Odnoszą ją przy-tem bądź do najbliższych dni po nowiu, bądź też do całego nadchodzącego miesiąca. Najczęściej słyszymy od słowiańskich włościan

0    rogach księżyca, wzniesionych do góry, która to pozycja w wielu wsiach i okolicach rdzennej Polski od morza aż do Karpat, na Ukrainie, w Bułgarji, Serbji, Dalmacji, a także poza granicami Słowiańszczyzny (np. w Szwajcarji) zwiastuje — w zgodzie z tem, cośmy widzieli w północnej Afryce, — złą pogodę: słotę lub deszcz; zaś na Wielkorusi — tu i owdzie przynajmniej — wiatr. Jednak w różnych wsiach rdzennej Polski — i to zarówno na Pomorzu, jak na Mazowszu, w Małopolsce oraz na mieszanem terytorjum polsko-ruskiem — wprost przeciwnie z takiego położenia nowiu wróżą pogodo lub nawet suszę; I. Gulgowski w jednej i tej samej wsi Wdzydze Tucholskie w powiecie chojnickim na Kaszubach otrzymał dwa całkiem sobie przeciwne prognostyki.

Księżyc, stojący wdół rogiem, mniej lub więcej pionowo, wklęsłością ku południowi (wzgl. wschodowi), wróży pogodę lub nawet suszę dla Polaków⁷, Ukraińców⁷, Bułgarów⁷, Serbów⁷ i Dalmatów. Jednak w niektórych stronach Polski wróży też deszcz albo i burzę;

1    na wschodnich Morawach, gdy księżyc „wisi jednym rożkiem w⁷dół“, liczą się chłopi z bliskim deszczem. Małopolanie z okolicy Mielca uzmysławiają to w⁷ formułce: Z kobieli piecze, z rożka ciecze, co ma znaczyć: „jeśli księżyc zwrócony jest do nas kobielą (t. j. wypukłością), będzie upał; jeżeli rogiem - deszcz¹⁴. Wtórują im Kaszubi z tylko co wspomnianych Wdzydz Tucholskich: Z róga vóda, z pąpa pogoda, gdzie pąp znaczy tyleż co w poprzedniej formułce ko biel. Jednak ci sami mieszkańcy Wdzydz znają też, jak już wspomnieliśmy wyżej, przeciwny prognostyk: Z róga peóe, z pąpa ceće; jak łatw⁷o zauważyć, ostatnia formułka pod względem formalnym najdokładniej