klstidwa027

48 l. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

wietrzeni, poczem rozprasza się z trzaskiem albo pęka z hukiem, niecąc pożar, głusząc, kontuzjonując lub zabijając zwierzęta i ludzi.'Nie zdziwiłem się też zupełnie, gdy pewien wyjątkowo inteligentny chłop ze wschodniego Wołynia, który miał możność obserwować, spokojny zresztą, przebieg tego zjawiska, podawał je (w sporze z bolszewizu-jącymi antyreligijnie towarzyszami) jako dowód... istnienia duszy.— Nie było to zresztą tłumaczenie odosobnione: światła atmosferyczne w rodzaju ogni św. Elma, ogni błędnych i t. p., a nawet przecież, światło świetlika kojarzą się pospolicie ze światem dusz (rozdz. 11.).— Mniej fantastycznemi drogami szły interpretacje niektórych zjawisk halo, m. i. dające najprawdopodobniej początek mitom o wielości słono (ob. rozdz. 11.). Naogół jednak wykład o ludowych zapatrywaniach na świetlne fenomeny atmosferyczne należy w zupełności do rozdziału, traktującego o wierzeniach; odkładając go więc na później, przechodzimy do głównego jądra ludowej meteorologji, to znaczy do prognostyków pogody.

31. Dla włościan słowiańskich, jako przedewszystkiem rolników, kwestja pogody była (a tu i owdzie jest nawet nieraz do dzisiaj) bez żadnej przesady kwestją życia i śmierci. Posuchy lub lata zbyt mokre wywoływały, jak to wiemy dowodnie, głody i zmuszały do żywienia się surogatami normalnych produktów, co oczywiście zwiększało śmiertelność, zwłaszcza śród dzieci. Sądząc ze starych kronik europejskich, po latach względnych urodzajów dawniej, gdy ludność nie prowadziła jeszcze gospodarki w sposób zbliżony do dzisiejszego, następowały lata takich klęsk głodowych, że mieszkańcy na znacznych terytorjach bywali dziesiątkowani. Podobne klęski zdarzały się nie do uwierzenia często. Dość np. powiedzieć, że w okresie między 709 a 1317 rokiem, a więc w przeciągu 600 lat ziemie, zamieszkane przez ludność niemiecką, były 276 razy dotknięte klęską głodową. Ludożerstwo, pożeranie dzieci przez rodziców i rodziców przez dzieci były w Europie północnej i zachodniej (zwłaszcza między 793 i 1032 r.} w czasie głodów zjawiskiem pospołitem; w Polsce i na Śląsku oraz w krajach sąsiednich przetrwać miały do XIII a nawet do początków XIV wieku; głodom towarzyszyły przytem zwykle epidemje \

Nic więc dziwnego, że kwestja pogody, od której w tak wielkim stopniu zależały urodzaje, niesłychanie zajmowała i zajmuje lud. Odnośne nastroje postaramy się scharakteryzować na innem miejscu;, tu jednak nie zaniedbamy tymczasowo podkreślić istnienia ogromnej wprost ilości i wielkiej żywotności najrozmaitszych (kultowych i magicznych) praktyk, mających na celu sprowadzenie deszczu lub od- ^{1 2} wrotnie jego powstrzymanie. Sprawami pogody od wieków żywo zajmowały się też i zajmują do dzisiaj drukowane a rozchodzące się po wiejskich dworach kalendarze. Dziesiątki prognostyków, ujętych często w formę wierszowaną, wędrowały od dziedziców do ekonomów a od nich w lud. Z drugiej strony dziesiątki prognostyków odziedziczyła wieś po pradziadach. W rezultacie wytworzył się dział wiedzy wiejskiej tak bogaty, jak mało który inny. Oczywiście i w tym dziale, jak w każdym z pozostałych, mieszają się rzeczy ścisłe z błędnemi. Przewidywań jednak racjonalnych, opartych na dokładnej obserwacji związków, jakie zachodzą między pogodą a rozlicznemi dającemi się obserwować zjawiskami przyrody, możnaby, zdaje się, naliczyć dość dużo. Rzecz prosta wszystkie one dotyczą bądź pogody w ciągu danego dnia, przewidzianej wczesnym rankiem, bądź też pogody jutrzejszej, względnie w ciągu dni najbliższych. Przepowiednie na dalszą metę naogół zawodzą i są zresztą dla nas przeważnie mniej zajmujące, jako że w większości zdradzają nowsze, niełudowe pochodzenie. Ale i śród przepowiedni na metę krótką bardzo wiele jest sprzecznych!

32. Pomijając narazie przepowiadanie z wiatru, o którem będzie mowa osobno (§ 34), rozpatrzmy szereg innych prognostyków, najbardziej rozpowszechnionych śród północnych i południowych Słowian a stanowiących w bardzo znacznej mierze niewątpliwie dziedzictwo prastare. Do takich należą naprzykład wnioski o pogodzie, wysnuwane na podstawie obserwacji przejrzystości powietrza. Zarówno w Polsce², jak w Serbji \ Czarnogórzu i t. d., a także w poza-słowiańskich krajach Europy (np. w Szwajcarji) notowano z ust włościan, że wielka przejrzystość powietrza, powodująca ostre rysowanie się oddalonych przedmiotów, jak gór i t p., oraz ich pozorne zbliżanie się do widza, zwiastuje latem deszcz³ ⁴. W związku z tern pozostaje wiadomość z Ukrainy, według której, gdy latem podczas pogody oddalone przedmioty wydają się być niewyraźne i są jakby przysnute mgłą, jest to oznaka suszy (o ile mię pamięć nie zwodzi, tę samą przepowiednię słyszałem w latach dziecinnych w Polsce).

Zdawałoby się, że ten prognostyk powinien obejmować także gwiazdy; jednak tu niewszystkie kraje są zgodne. Dla Małopolan, Serbów, Czarnogórców, Dalmatów, Bułgarów (a także np. dla Min-grelców na Kaukazie), jeśli bardzo wiele gwiazd widać, zapowiada to

¹ Powtarzam prawie dosłownie za pracą moją „Badania nad pochodzeniem

pierwotną kulturą Słowian", I, r. 1925, str. 100 i n. (Porówn. A. Maurizio, Die Getreide-Nahrung im Wandę! der Zeiten, r. 1916, str. 115).

* Z naciskiem ostrzegam przed zbyt dosłownem braniem takich moich określeń, jak powyższe; używam ich tu z konieczności dla ułatwienia sobie wykładu i nie myślę przez nie uogólniać zasięgów faktów, znanych mi z paru czy kilku albo nawet z jednej miejscowości jakiegoś kraju, na całe obszary. Następny tom, zawie-rający źródła (ob. Przedmowę), zorjentuje czytelnika w miejscowościach, o które każdorazowo chodzi.

Odwrotnie podano ten prognostyk z Huculszczyzny.