klstidwa017

28 K. MOSZYŃSKI! KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

Tu i owdzie zajmujące panują na nią poglądy; twierdzi się np., że nie każdego roku do nas wita (co ma podstawy astronomiczne, gdyż widzialność jej jest bardzo różna różnemi laty) i t. p. Wieczorną Wenus łączą jakieś ściślejsze stosunki z księżycem; tak naprzykład lud polski mówi o niej, że „idzie przed światłem (to znaczy przed księżycem) i drogę mu kieruje"; nazywa ją też tu i owdzie „służebnicą miesiąca" albo wprost (podobnie jak lud małoruski) „gwiazdą miesiąca" czy „księżyca". Tego rodzaju nazwy są jednak^ tylko do-datkowemi określnikami i nigdzie nie przysłaniają; ani tern bardziej nie usuwają z użycia właściwego miana. Poranną Wenus nazywają Słowianie od zorzy, w której się ukazuje, bądź też wprost od wyrazu zorja w znaczeniu 'światło, blask’ (błrs. zarnica, zaranka, wkrs. z orka i t. p., młrs. zirnyća, bułg. z ornie a. zora, serb.-chorw. zórnjaća, słoweń. zorniea), od utrą (jutra) czyli poranka (porówn. np. kaszub, poreńica, poi. jutrznia, jutrzenka, wkrs. utrennica, bułg. utrę nic a), od dnia (młrs. w Cliełmskiem i na południowym Wołyniu dynnyća, wkrs. dennica, bułg. dennica, di>n-nica, serb.-chorw. danie a, słoweń. da ni ca, czes. dennice) lub od świtu (młrs. śvitłvka). Wenus wieczorna znana jest pospolicie na północy i południu Słowiańszczyzny pod nazwą „wieczornej gwiazdy" albo „wieczornicy"; sporadycznie bierze nazwę od wyrazu zorja, jak poranna¹; natomiast w prawie całej rdzennej Polsce i w pewnej części Czechosłowacji zwie się „gwiazdą zwierzęcą" (poi. zu^rierzęca gwiazda, zwierzonka i t. p., czes. zviretnice), bowiem, jak-powiada lud, świeci ona „dla (dzikich) zwierząt": „jak ta gwiazda wstaje,, to zwierze się podnoszą i wychodzą" ².

16. Wszystkie czy prawie wszystkie ludy Starego i Nowego-Świata, włącznie z mieszkańcami Australji i licznych archipelagów na Oceanie Wielkim, znają w mniejszym lub większym stopniu pokery anka, lecz bliżej go nie objaśnia. Kwestjonarjusz, opracowany przez Kova-6eva, dał m. i. nazwę: kervan|ij ska, kervan karan, l-tzi kervan, ale dokładnych o niej informacyj nie uzyskał; według jednych ma to być Wenus, według innych Jupiter, Mars a nawet Gwiazda Polarna. Sam Kovaeev kategorycznie odrzuca dwa ostatnie tłumaczenia i wysuwa od siebie jeszcze jedno, jakoby najbardziej prawdopodobne — 'Syrjusz’. Wbrew Kovaćevowi sądzę, że tłumaczenie tej gwiazdy jako Wenus ma najwięcej za sobą. Nazwa jest zapewne pożyczona od Osmanów. Jak świadczy Ilminskij, u ludu pokrewnego Osmanom, mianowicie u Kirgizów, Wenus zwie się m. i. keruen |olduz 'gwiazda karawan’, bowiem przy jej zjawieniu się nad ranem karawany ruszają w drogę. (Osm. keryan 'karawana’,, kirgis. keruen 'ts’ pochodzą z perskiego karwin, i kto wie, czy również obchodząca nas nazwa Wenus nie z perskich obszarów płd.-zachodniej Azji wzięła początek). Oczywiście z Wenus lud może niekiedy mylnie mieszać inne planety.

*    Na Rusi zresztą wyraz z orka i t. p. oznacza często wprost 'gwiazdę’.

*    Porówn. też gwarową polską nazwę gwiazdy wieczornej na kresach: wilcza gwiazda; w Lubelskiem (ok. Turobina) nazwa ta ma się podobno stosować do Syrjusza (bardzo to jednak wątpliwe).

szczególne gwiazdy stałe i gwiazdozbiory w rodzaju naszych, którym też nadają osobne imiona.

U Słowian, podobnie jak u wielu innych ludów świata, na pierw--sze miejsce z pośród takich znanych gwiazd czy gwiazdozbiorów wysuwają się Plejady. Wielkie ich znaczenie w prymitywnej wiedzy astronomicznej tłumaczy się ich ważną rolą w rachubie czasu (ob. rozdz. 5.), a poniekąd wiąże się z tern i poczesne miejsce zajmowane przez nie w mitologji różnych ludów (m. i. i niektórych Słowian; ob. Tozdz. 11.). Nic więc dziwnego, że etnologja od dość już dawna zwróciła na nie szczególną uwagę, jak o tern świadczą m. i.: rozprawa znanego R. Andreego „Die Plejaden im Mythos und in ihrer Be-aiehung zum Jahresbeginn und Landbau" (Globus, t. 64, r. 1893, str. 362—366); obszerny ustęp, poświęcony Plejadom przez G. Frazera w jego słynnem wielotomowem dziele „The Golden Bough“⁸, t. 5, cz. t; ,r. 1912, str. 307—319 („The Pleiades in Primitive Calendars“); artykuł W. Hirschberga „Die Plejaden in Afrika und ihre Beziehung zum Bodenbau“ (Zeitschrift fur Ethnologie, t. 61, r. 1930, str. 321—337) i wiele miejsca, zajmowanego przez obchodzące nas w tej chwili gwiazdy w pracy M. Nilssona, Primitive Time-Reckoning, r. 1920 (ob. Tozdz. 4: The Stars, str. 109 i n.).

Obok Plejad znany jest też i wyróżniany po tej i tamtej stronie Pacyfiku Orjon (względnie jego Pas), który u Słowian zajmuje -naogół drugie miejsce w ludowej astronomicznej wiedzy, wybijając się zresztą na znacznych obszarach na plan pierwszy jako najważniejszy tam gwiazdozbiór, używany do rachuby czasu (ob. rozdz. 5.). Także Wielka Niedźwiedzica, jaką tu dla krótkości stale Wozem będziemy nazywali, znana jest bardzo wielu ludom świata, a Słowianie wyróżniają ją powszechnie i, choć mniej się nią posługują przy orjen-towaniu się w czasie niż gwiazdozbiorami wymienionemi powyżej, przecież tu i owdzie na północnych krańcach swego rozsiedlenia ją to właśnie wysuwają na czoło wszelkich gwiazd czas mierzących (ob. rozdz. 11.).

Jak pospolicie na kuli ziemskiej, tak w szczególności i w obrębie Słowiańszczyzny Plejady, Orjon i Wóz nie wyczerpują wszystkich gwiazd znanych. Jednak u Słowian, jak zobaczymy niżej, wyróżnianie innych gwiazd czy gwiazdozbiorów jest, naogół biorąc¹, dość słabe, niepewne i zatarte; oprócz bowiem Plejad, Orjona i Wozu tylko Droga Mleczna jest znana zupełnie powszechnie po wsiach.

17. Wzgląd na zrozumienie pewnych ważnych szczegółów, o jakich będzie mowa w §§ następnych oraz w rozdz. 5., zmusza nas do poprzedzenia tych §§ krótkim wstępem, zawierającym najpotrzebniej-szo tu dla nas wiadomości astronomiczne o dwu gwiazdozbiorach,

'•    ¹ A więc bynajmniej nie obowiązuje to w stosunku do bezwzględnie wszyst

kich okolic.