img034 (51)

Występują w nich takie pojęcia, jak standardy percepcyjne, świadomość jako układ metainformacji, ,ja realne” i ,ja idealne”, wizje pojęciowe, kody orientacji, poziomy kodów, pozajęzykowy układ organizacji informacji, układ monokonkretnej organizacji informacji.

Tego rodzaju pojęcia mogą być przydatne w teoretycznych rozważaniach dotyczących struktury oraz mechanizmów funkcjonowania osobowości oraz w analizowaniu jej w oparciu na założeniach teorii informacji. Jak się wydaje, są one jednak zbyt abstrakcyjne, aby móc znaleźć praktyczne zastosowanie przy analizowaniu zachowania się dziecka. Przewodniki obserwacyjne i plany Obserwacji opierają się raczej na takim systemie pojęć, którym można przyporządkować konkretne fakty występujące w zachowaniu się.

6. Obserwacje spontanicznego zachowania się

Poprawne przeprowadzenie obserwacji psychologicznych wymaga zarówno posiadania pewnej wiedzy teoretycznej, jak też właściwych umiejętności praktycznych. Teoretyczne podstawy metody obserwacji psychologicznej zostały omówione w poprzednim rozdziale. Obecnie rozpatrzymy główne zasady obserwacji spontanicznego zachowania się wyznaczające technikę posługiwania się nią.

W procesie poznawania psychiki dzieci i młodzieży powinien zachodzić ścisły związek między poznaniem psychologicznym a oddziaływaniem pedagogicznym. Obserwator nie może przyjmować biernej postawy, pragnąc jedynie poznać zachowanie się obserwowanej osoby, lecz w razie potrzeby czynnie ingerować w określonych sytuacjach wychowawczych. Zastosowanie właściwych środków oddziaływania pedagogicznego zwiększa przy tym możliwości poznania dziecka, gdyż jego niektóre właściwości indywidualne ujawniają się dopiero w kontaktach wychowawczych.

Z powyższej zasady wynikają dalsze konsekwencje. Obserwacja powinna zmierzać do dokładniejszego poznania dziecka w celu udzielenia mu pomocy w przezwyciężaniu różnych trudności i konfliktów życiowych oraz określenia właściwego kierunku jego dalszego rozwoju. Do dziecka nie można podchodzić jedynie jako do przedmiotu poznania ograniczając się do rejestracji faktów, ich opisu i klasyfikacji. Postawa taka jest uzasadniona przy obserwacji przedmiotów i zjawisk martwych, prowadzonych w badaniach z zakresu fizyki lub chemii. Nie jest natomiast do przyjęcia przy obserwacji dziecka będącego przedmiotem oddziaływania wychowawczego, którego skuteczność zależy nie tylko od poznania jego psychiki, lecz również od osobistego stosunku wychowawcy do wychowanka. Z tych względów niewłaściwe jest ograniczanie się do postawy biernego obserwatora, a tym bardziej za niedopuszczalne należy uznać wykorzystanie wyników obserwacji w sposób szkodliwy dla obserwowanego dziecka. Prowadzący obserwacje powinien stale mieć na uwadze, że jest opiekunem i wychowawcą, że poznaje dziecko w tym celu, by mu pomóc i skuteczniej pokierować jego rozwojem. Jeżeli obserwator dowiaduje się o różnych osobistych sprawach, powinien unikać ich rozgłaszania oraz pamiętać o obowiązku wykorzystania wyników obserwacji z korzyścią dla dziecka.

Obserwacje trzeba prowadzić w sposób dyskretny. Dziecko nie powinno wiedzieć, że jest przedmiotem obserwacji, gdyż może to wpłynąć modyfikująco na jego zachowanie się. W miarę możności obserwator winien stać się naturalnym członkiem zespołu i uczestniczyć w jego pracach, zabawach oraz innych zajęciach. Bywa to możliwe do zrealizowania, jeśli przeprowadzający obserwacje jest opiekunem drużyny harcerskiej, kieruje kółkiem zainteresowań, organizuje zabawy dzieci, pomaga im w nauce. Należy również unikać notowania spostrzeżeń w obecności dziecka, gdyż zazwyczaj domyśla się ono wtedy, że jest obserwowane, i wskutek tego zachowuje się w sposób nienaturalny.

Obserwacje powinny być systematyczne, czyli prowadzone przez dłuższy czas. Stare przysłowie rosyjskie mówi, że ludzie muszą „pud soli razem zjeść, aby poznać jeden drugiego”. W przysłowiu tym zawiera się słuszne twierdzenie, że drugiego człowieka można poznać dopiero po dłuższym okresie osobistych kontaktów z nim. Dotyczy to także obserwacji. Obserwacje krótkotrwałe, przygodne nie wystarczają do bliższego poznania dziecka, zaś oparte na nich wnioski są zazwyczaj nienależycie uzasadnione lub zawierają przedwczesne uogólnienia. Stąd jedną z podstawowych zasad obserwacji jest zasada systematyczności. Okres prowadzenia obserwacji potrzebny do bliższego poznania dziecka zależy od takich czynników, jak spostrzegawczość obserwatora, typ obserwowanego dziecka, przejawianie się jego przeżyć w działaniu. Z tych względów trudno dokładnie ustalić czas trwania obserwacji. Dla ogólnej orientacji można jednak stwierdzić, że obserwacje powinny trwać co najmniej kilka tygodni, a w trudniejszych przypadkach nawet kilka lub kilkanaście miesięcy.

Na podstawie obserwacji dokonujemy szczegółowego opisu konkretnych faktów stwierdzonych bezpośrednio przez obserwatora. Trzeba unikać mieszania opisu faktów z podawaniem ogólnych cech dziecka lub dokonywaniem ich interpretacji. Interpretacje mogą być przeprowadzane dopiero po dokładnym opisie konkretnych sytuacji i występującego w nich zachowania się. Przy opracowywaniu materiałów obserwacyjnych nie zachodzi jednak konieczność wymieniania wszystkich zaobserwowanych

5* 67