historia dyplomacji (157)

z krajami Zachodu, przy czym za wschodnie rubieże tego pojęcia uważamy takie kraje, jak Siedmiogród i Kurlandia. Używanie łaciny, tego-wciąż jeszcze najważniejszego języka dyplomatycznego w tamtej epoce,. nie ograniczało się jednak tylko do Europy zachodniej. Łacina była również językiem kontaktów dyplomatycznych Rzeczypospolitej z Turcją,. Persją, Gruzją i ewentualnie innymi egzotycznymi krajami Wschodu.

Ekspedycje poselskie do Turcji dla Bieganowskiego w roku 1654, Radziejowskiego w roku 1667 i, by nie przedłużać listy, dla Gnińskiego w roku 1677/1678 sporządzone były po łacinie. Posłowie polscy przybywający nad Bosfor rozmowy z wezyrem, terdżymanem-paszą i innymi urzędnikami prowadzili przeważnie w tymże języku. Gdy sułtan Mahomet IV wygłaszał krótkie przemówienie czy raczej oświadczenie w czasie audiencji udzielonej Gnińskiemu, terdżyman-pasza tłumaczył to ex promptu na łacinę.

Należy jednak pamiętać, że właściwie tylko strona polska używała w kontaktach z Turkami łaciny. Sułtanowie i wielcy wezyrowie tureccy z reguły pisali listy do królów i kanclerzy polskich po turecku, głównie prawdopodobnie ze względów prestiżowych, a właściwie szczerze mówiąc niezwykłej megalomanii wielkomocarstwowej, objawy której w okresie rządów Kópriiluch spotykamy dosłownie na każdym kroku.

Korespondencja, którą nadsyłali do króla i kanclerzy posłowie bawiący na dłuższej misji na obcych dworach lub komisarze prowadzący rokowania nad granicą, pisana była głównie po polsku. Zdarzały się jednak wyjątki i to bynajmniej nie takie rzadkie. Np. Andrzej Morsztyn w korespondencji swojej z Janem Kazimierzem i sekretarzem królewskim Hilbrantem z okresu swojej misji w Sztokholmie wiosną 1655 r. posługiwał się obok polskiego również łaciną.

Prócz łaciny spotykamy w dokumentach dyplomacji polskiej tego okresu język włoski, przede wszystkim naturalnie w kontaktach z krajami włoskimi (Wenecja, Genua), ale nie tylko. I tak np. po włosku napisane są akta misji Hieronima Pinocciego do Holandii i Anglii w latach 1658 - 1659. Wszystkie wskazują na to, że podkanclerzy litewski Michał Kazimierz Radziwiłł posłując do Wiednia i do Rzymu w roku 1679/1680 posiadał w swoim domu obszerny rękopis w języku włoskim „Ricordi generali per Ministri che negotiano per loro Principi appresso ad altri principi” i inne, które służyły mu jako swego rodzaju przewodnik w czasie jego poselstwa na dwór papieski¹*.

Coraz częściej pojawia się, rzadki do niedawna, a wszechwładny w przyszłości język dyplomacji — francuski. W języku francuskim spo-

^m Zob. rkps BN III 6798 pochodzący z drugiej połowy XVII wieku z adnotacją „Ascriptus cathalogo Bibliotecae Arcis Nesvensiensis”. Por. także Biblioteka Narodowa. Katalog rękopisów, t. VII, Warszawa 1969, s. 298 - 299.

rządzony był tekst tajnego traktatu polsko-francuskiego datowanego 11 czerwca 1675 r. w Jaworowie, co było sprawą najzupełniej oczywistą. Mniej natomiast oczywiste było to, że również tajny traktat polsko-szwedzki zawarty w Gdańsku 18 października 1677 r. zredagowany został w tymże języku, poza formułami wstępną i końcową napisanymi po łacinie.

W omawianym tu okresie francuski nie był jednak zbyt rozpowszechniony w dyplomacji polskiej. Np. kanclerz Wielopolski w czasie wspomnianego już wielokrotnie poselstwa do Francji w jesieni 1685 r. wygłosił przemówienie powitalne na uroczystej audiencji u Ludwika XIV po łacinie, podczas gdy król odpowiedział po francusku¹⁰⁵.

Jako swego rodzaju ciekawostkę trzeba podać, że w ekspedycji poselskiej prawdopodobnie niezrealizowanego poselstwa Kaspra Szymańskiego do Kałmuków znajdowały się dwa listy — króla Jana Kazimierza i kanclerza wielkiego koronnego Stefana Korycińskiego do przywódców kałmuckich — pisane po turecku.

Bardzo poważną rolę w działalności dyplomacji polskiej okresu, którym się tu zajmujemy, odgrywał język polski. Nie chodzi nam o to, że znaczna większość instrukcji była pisana po polsku, gdyż jest to sprawa zupełnie oczywista. Godne uwagi jest natomiast to, iż język polski panował w stosunkach dyplomatycznych z Rosją oraz Krymem, Mołdawią, Wołoszczyzną i Kozaczyzną, przy czym w stosunkach między Warszawą i Moskwą był on równouprawniony z językiem ruskim (moskiewskim). W praktyce wyglądało to tak, że korespondencja dyplomatyczna wychodząca z Polski do Rosji, a więc właściwie „hramoty” królów do carów pisane bvły po polsku, Rosjanie zaś, przede wszystkim carowie, bardzo rzadko również bojarowie, jak np. Ordin-Naszczokin, pisywali do swych polskich korespondentów w języku ojczystym.

W stosunkach z innymi wymienionymi wyżej krajami język polski obowiązywał w zasadzie w kontaktach obustronnych. W kontaktach z Tatarami krymskimi sprawa ta wyglądała nieco inaczej, gdyż podczas gdy listy chana i dygnitarzy krymskich do królów i dygnitarzy polskich pisane były zazwyczaj po polsku, to jednak pewna niewielka część korespondencji, a przede wszystkim bardziej uroczyste pisma i dokumenty, jak np. tzw. listy przymierne (tzn. układy przymierza) i jarłyki, sporządzane były w języku tatarskim. I tak np. jeden z najważniejszych dokumentów stosunków polsko-tatarskich tego okresu „list przymiemy” chana Mehmeda IV Gereja napisany jest po tatarsku¹⁰*.

¹⁰³    Relacja wjazdu do Fontainebleau..., Czart. TN 181, nr 44, s. I89n.

¹⁰⁴    AGAD, AKW, Tatarskie, k. 62, t. 152. Inne dokumenty zob. także Czart. 609. Por. także Z. Abrahamowicz, Dokumenty tatarskie i tureckie w zbiorach poł' •kich, Przegl. Orient. 2(10).

285