img061 (29)

można mówić o wytwarzaniu się sytuacji krótkotrwałych i sytuacji dłużej trwających, przy czym sytuacje krótkotrwałe kształtują się na tle sytuacji trwalszych, na przykład na tle sytuacji napiętych stosunków między ludźmi łatwo wytwarzają się aktualne sytuacje konfliktowe, nieraz «o byle co»”.' Jak stwierdza omawiany autor, „[...] sytuacja jest zawsze czyjaś i nie da się określić bez podania jej podmiotu. Jeśli w danym układzie uczestniczy więcej niż jeden człowiek, to układ może być rozpatrywany ze względu na każdą z osób, ale w każdym z tych przypadków sytuacja może być inna. Na przykład w określonym układzie rodzinnym sytuacja jednego dziecka może być inna niż [...] drugiego, w tej samej klasie szkolnej sytuacja jednego ucznia może być inna niż sytuacja innego”.^{1 2}

T. Tomaszewski wyróżnia różne rodzaje sytuacji wpływających na zachowanie się. Są nimi sytuacje normalne, sytuacje optymalne i sytuacje trudne; trudną jest sytuacja deprywacji, sytuacja przeciążenia, sytuacja utrudnienia, sytuacja konfliktowa oraz sytuacja zagrożenia.

Do zewnętrznych warunków zachowania się należy środowisko. Zgodnie z określeniem proponowanym przez T. Tomaszewskiego „względnie trwały układ elementów otoczenia człowieka, ważnych dla jego życia i zachowania się, nazywamy jego środowiskiem”.³ Można w nim wyróżnić szereg elementów składowych. Jak zaznacza powyższy autor, „elementami środowiska człowieka są rzeczy i ludzie pozostający ze sobą w różnorodnych stosunkach. Każdy człowiek jest również elementem swojego środowiska; jego obecność w środowisku nie pozostaje bez wpływu na związki zachodzące między innymi elementami”.⁴

Można wyodrębnić środowisko spoleczno-historyczne, geograficzne, rodzinne, szkolne, koleżeńskie. Przy dokonywaniu psychologicznej interpretacji zachowania staramy się ustalić jego zależność od różnych składników środowiska. Tak na przykład badamy wpływ środowiska rodzinnego na ukształtowanie się postaw moralnych lub wpływ środowiska szkolnego na rozwój umysłowy dziecka.

Przejdziemy z kolei do omówienia czynników wewnętrznych determinujących zachowanie się. Do tych czynników należą procesy i mechanizmy fizjologiczne oraz powstające na ich podłożu procesy i mechanizmy psychiczne.

Procesami fizjologicznymi wyznaczającymi zachowanie się są

niektóre procesy biologiczne dokonujące się w organizmie. Wyjątkowo ważną rolę odgrywają tu procesy zachodzące w układzie nerwowym, przede wszystkim zaś w mózgu, spełniające funkcję regulatora zachowania się. Pewien wpływ wywierają na nie procesy krążenia, oddychania, trawienia', przemiany materii, procesy związane z funkcjonowaniem gruczołów płciowych i innych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Wpływ tych procesów jest szczególnie wyraźny wtedy, gdy zachodzą w nich pewne zaburzenia znajdujące odpowiednik w określonych zaburzeniach w zachowaniu się.

Wewnętrznych warunków zachowania się można ponadto szukać w mechanizmach fizjologicznych, zwłaszcza zaś w wyższych czynnościach nerwowych. Mechanizmy powstawania w mózgu nowych połączeń nerwowych, kształtowania się względnie trwałych struktur określanych mianem stereotypów dynamicznych, wzajemnego oddziaływania procesów pobudzenia i hamowania, tłumaczą szereg faktów zaobserwowanych w zachowaniu się. Trzeba zaznaczyć, że mechanizmy te mogą być skutecznie badane przez specjalistów: fizjologów, neurologów, neurochirurgów. Przy dokonywaniu psychologicznej interpretacji zachowania się możemy jedynie, na podstawie pewnych objawów zewnętrznych, domyślać się funkcjonowania wymienionych mechanizmów, próbując wyjaśniać genezę powstania niektórych spośród zaobserwowanych faktów.

Wewnętrznymi czynnikami, determinującymi zachowanie się, są także procesy i mechanizmy psychiczne; ich poznanie stanowi ważne zadanie psychologicznej interpretacji zachowania się. Procesami psychicznymi, wpływającymi na zachowanie się, są spostrzeżenia, wyobrażenia, przypomnienia, myśli, uczucia, pragnienia, dążenia. Podstawą stwierdzenia występowania tych procesów i ich wpływu na zachowanie się mogą być ich objawy zewnętrzne oraz treść wypowiedzi słownych.

Zachowanie się tłumaczymy też wpływem określonych mechanizmów psychicznych. Ich przykładem jest mechanizm tłumienia i wypierania do podświadomości pewnych dążeń i pragnień, mechanizm regresji, łiksacji, racjonalizacji, identyfikacji, sublimacji, mechanizm funkcjonowania potrzeb, mechanizm reagowania na doznawane frustracje. Poznanie psychicznych mechanizmów działania to jedno z głównych zadań współczesnych badań psychologicznych.

Czynnikami wyznaczającymi przebieg i kierunek zachowania są cele . działania. Wynikają one z całokształtu warunków życia społecznego, roli społecznej jednostki, pełnionych przez nią funkcji. Przyjmowane cele są źródłem selektywnego charakteru zachowania się. Sprawiają one, że spośród wielu bodźców i sytuacji działających aktualnie na daną jednostkę tylko niektóre z nich wywierają wpływ na jej zachowanie się, co dokonuje

121

1

   T. Tomaszewski: Człowiek i otoczenie. W': Psychologia. Pod red. T. Tomaszewskiego, jw„ s. 31.

2

   Tamże. s. 18.

3

   Tamże, s. 13.

4

   Tamże,