img061 (42)

mentem „kontrolowanym”. Potęga czarów Kajtusia nie jest nieograniczona. W sytuacjach, gdy żądania małego czarodzieja pociągnęłyby za sobą naprawdę niebezpieczne konsekwencje, interweniuje „niewidzialna siła”, ostro karcąca bohatera za nadużywanie swojej władzy. Tak dzieje się po wyrażeniu życzenia, aby przepływająca przez Warszawę Wisła stała się morzem, czy też w mrocznej, a nawet drastycznej scenie na cmentarzu, gdzie Kajtuś bezskutecznie próbuje „wskrzesić” zmarłą babcię. Ważny udział w procesie samowychowania bohatera ma również posługiwanie się czap-ką-niewidką. Jej zakładanie służy bowiem zarówno celom dobrym, jak i moralnie nagannym. Zapewnia bezkarność w chłopięcych psotach bądź też stanowi formę wtajemniczenia w złożone i trudne sprawy otaczającego go świata. Dzięki niej odkrywa Kajtuś prawdę o życiu ubogich mieszkańców Hollywood, zapoznaje się z nędzą więzienia, ma możliwość przyjrzenia się z bliska ludziom cierpiącym, przebywającym w szpitalach. O wewnętrznej przemianie bohatera decyduje jednak w najwyższym stopniu bezpośrednie doświadczenie głodu, nędzy, niepewności własnego losu. Dzieje się to również za pomocą chwytu bajkowego — zamiany bohatera w psa: „Poznał Kajtuś w samotnej podróży, co to być sprzedanym, gdy każdy ogląda i ocenia. — Poznał się z łańcuchem na krótko. — Poznał, co znaczy kapryśny chłopak, któremu dano psa do zabawy. — Nie szczędził los Kajtusiowi ostatniej psiej niedoli, gdy go czyściciel miejski pochwycił na stryczek” 3². „Wtajemniczenie” w los zwierzęcia pozwala bohaterowi nie tylko na stwierdzenie, że najnieszczęśliwszy nawet człowiek znajduje się i tak w sytuacji lepszej niż pies, lecz również na ostrożną refleksję: „Może pies zna ten świat inaczej, ale nie gorzej? — Może nie tylko czuje, ale i rozumie?” ³³. Przemieniwszy się następnie w wierzbę zrozumiał Kajtuś, że nawet roślina, gdy się ją bezmyślnie niszczy, cierpi. Baśniowe metamorfozy, czapka-nieWidka, możliwość realizacji własnych życzeń i błyskawicznego przenoszenia się z miejsca na miejsce umożliwiają bohaterowi zdobywanie ważnych doświadczeń życiowych, uwieńczonych samokrytyczną refleksją: „Jąk bezmyślny i brutalny może być człowiek, gdy się nie zastanowi. Gdy czuje, że nie ma słuszności, a przyznać się nie chce” 34. Dodajmy, że podobnemu celowi służy zaczerpnięty z baśni motyw czarodziejskiego przeniesienia bohatera w rzeczywistość dzieciństwa zastosowany w powieści Kiedy znów będą mały. W obu przypadkach „bycie kimś innym” służy zdobywaniu nowych doświadczeń, zrozumieniu innych ludzi (w Kajtusiu czarodzieju także zwierząt i roślin) dzięki charakterystycznej zmianie punktu obserwacyjnego. Zgodnie z logiką baśniowego świata, Kajtuś odnosi zwycięstwo. Nie nad smokami wszakże, lecz nad sobą, gdy na Biegunie Północnym przy mogile Nieustraszonego ślubuje, że będzie karny i mężny.

Kajtusia czarodzieja pisał Korczak, o czym świadczą opublikowane wspomnienia, przy wydatnym „współudziale” samych dzieci. Jeden z wychowawców współpracujących ze Starym Doktorem stwierdza: „Przez wiele wieczorów, w czasie pobytu w Naszym Domu kochany Doktorek zapraszał po kolacji dzieci na czytanie dalszego rozdziału książki (...) Po przeczytaniu jakiegoś fragmentu rozdziału rozpoczynała się dyskusja, czy to było dobre, czy też należałoby tu coś zmienić. Na ogół dzieci akceptowały wyczyny Kajtusia, lecz były także głosy krytyczne i wnioski »poprawiania« niektórych zdarzeń. Korczak czasami uzasadniał daną sytuację, że tak, a nie inaczej musi być, a czasami przyznawał rację i robił odpowiednią notatkę na kartach rękopisu” ³⁵. W świetle tego wspomnienia „skreślenia”’ w rozdziale opowiadającym o niewoli Kajtusia u cza-

121