img083 (9)

Jurgen Habermas

wstania upadłej natury”. Topos ten, jak wiadomo, przeniknął za pośrednictwem szwabskiego pietyzmu do filozofii Schellinga (i Baadera), powraca w paryskich Rękopisach Marksa, a dziś określa centralną ideę filozofii Blocha i w formie refleksyjnej przyświeca skrytym nadziejom Benjamina, Horkheimera i Adorna. Podobnie Marcu-se: „Usiłuję wykazać, że nauka na gruncie własnej metody i pojęć zaprojektowała i wywiodła universum, gdzie opanowanie natury związane jest z opanowaniem człowieka, który to związek grozi fatalnymi następstwami dla universum jako całości. Poddana naukowym pojęciom i rygorom natura ukazuje się znowu w technicznym aparacie produkcji i destrukcji; aparat ten utrzymuje i polepsza życie jednostek, a zarazem podporządkowuje je tym, którzy nad nim panują. Hierarchia racjonalna stapia się tedy z hierarchią społeczną. W tym stanie rzeczy zmiana kierunku postępu, która mogłaby zerwać ów fatalny związek, wpłynęłaby też na samą strukturę nauki — na projekt nauki. Naukowe hipotezy, nie tracąc racjonalnego charakteru, rozwijałyby się zasadniczo w innym zespole doświadczeń (w zespole doświadczeń uspokojonego świata); nauka zatem dążyłaby do zasadniczo innego pojmowania natury i stwierdzałaby zasadniczo inne fakty.”⁵

Marcuse uwzględnia konsekwentnie nie tylko odmienną budowę teorii, ale i zasadniczo różną metodologię nauki. Transcendentalne ramy, w których natura miałaby się stać przedmiotem nowego doświadczenia, nie należałyby już odtąd do kręgu działania instrumentalnego, stanowisko technicznego rozporządzania ustąpiłoby miejsca stanowisku opiekuńczości, wyzwalającemu moce natury: „istnieją dwa rodzaje panowania — represyjne i wyzwalające”.⁸ Nasuwa się tu zastrzeżenie: nowoczesna nauka może być uważana za jednorazowy projekt historyczny tylko pod warunkiem, że można sobie wyobrazić przynaj-

Technika i nauka jako „ideologia”

mniej jeden projekt alternatywny. Dalej, alternatywna Nowa Nauka musiałaby obejmować definicję Nowej Techniki. Uwaga ta działa otrzeźwiająco, jeżeli bowiem w ogóle można sprowadzać technikę do jakiegoś projektu, to tylko do „projektu” gatunku ludzkiego jako całości, a więc takiego, który nie może być historycznie przezwyciężony.

Arnold Gehlen wykazał w sposób przekonujący, że między znaną nam techniką a strukturą działania celowo-racjonalnego zachodzi immanentny związek. Jeżeli krąg działania, którego sprawdzianem jest skuteczność, rozumieć jako połączenie racjonalnej decyzji i działania instrumentalnego, można zrekonstruować historię techniki ze względu na stopniowe uprzedmiota wianie działania celowo-racjonalnego. W każdym razie, rozwój techniczny podlega wzorcowi interpretacyjnemu, zgodnie z którym gatunek ludzki rzutuje kolejne fragmenty kręgu celowo-racjonalnego działania, związanego pierwotnie z ludzkim organizmem, na płaszczyznę środków technicznych, uwalniając się stopniowo od odpowiednich funkcji?⁷ Najpierw wzmocnione i zastąpione zostały funkcje aparatu ruchowego (rąk i nóg), potem funkcje aparatu wytwarzającego energię (ciała ludzkiego), potem funkcje aparatu zmysłowego (oczu, uszu, skóry), wreszcie funkcje ośrodka kierowniczego (mózgu). Rozwój techniczny jest wynikiem logiki odpowiadającej strukturze działania celowego, którego sprawdzianem jest skuteczność, to znaczy: strukturze pracy. Kiedy sobie to uprzy-tomnimy, nie ulega wątpliwości, że zrezygnowanie z techniki, z naszej techniki na rzecz techniki jakościowo innej jest niemożliwe dopóty, dopóki nie zmieni się organiczna natura człowieka, czyli — dopóki będziemy zmuszeni utrzymywać się przy życiu dzięki społecznej pracy oraz przy pomocy środków, które ją zastępują.

Marcuse bierze pod uwagę alternatywne nastawie-

349