img487 (3)

102 Sacrum i profanum

spraw, by spadł deszcz, aby ziemia znowu stała się świeża i by pola rozkwitły!”¹. Oddalenie i bierność istoty najwyższej wspaniale wyraża powiedzenie Gyria-mów z Afryki Wschodniej: ,Mulugu (bóg) jest na górze, dusze zmarłych są nisko!”². Bantu powiadają: „Kiedy bóg już stworzył ludzi, więcej się nimi nie interesował”. Tak samo Negrylowie: „Bóg się od nas oddalił!”³. Ludy Fang z prerii Afryki Zwrotnikowej podsumowują swą filozofię religijną w następującej pieśni:

Bóg (Nzame) wysoko, człowiek nisko.

Bóg to bóg, człowiek to człowiek.

Każdy dla siebie, każdy w swoim domu⁴.

Nie musimy mnożyć przykładów. Wydaje się, że we wszystkich tych religiach pierwotnych istota najwyższa utraciła swą aktualność religijną; brak jej kultu, w micie zawsze coraz bardziej wycofuje się od łudzi, aż staje się deus otiosus. Ludzie przypominają sobie jednak o niej i wzywają ją jako ostateczną instancję, gdy okazuje się, że wszystkie zabiegi adresowane do innych bogów i bogiń, przodków i demonów były daremne. Oraonowie mówią więc: „Próbowaliśmy wszystkiego, ale mamy jeszcze Ciebie ku pomocy!”. Składają mu zatem w ofierze białego koguta i wołają: „O, Boże, jesteś naszym Stwórcą, miej dla nas współczucie!”⁵.

Religijne przeżycie życia

W „oddaleniu się Boga” tak naprawdę wyraża się rosnące zainteresowanie człowieka swymi odkryciami religijnymi, kulturowymi i ekonomicznymi. W tym stopniu, w jakim człowiek pierwotny przejawia zainteresowanie hierofaniami życia, odkrywa świętość płodnej ziemi i jest pobudzany przez „bardziej konkretne” (bardziej cielesne, ba, nawet orgiastyczne) przeżycia religijne, oddala się on od transcendentnego boga niebiańskiego. Odkrycie uprawy roli oznacza dla człowieka pierwotnego radykalną przemianę nie tylko w jego gospodarce, lecz przede wszystkim w jego porządku sakralnym. W grę wchodzą nowe moce religijne, seksualność, płodność, mitologia kobiety i ziemi. Przeżycie religijne staje się bardziej konkretne, to znaczy ściślej związane z życiem. Wielkie boginie matki i duchy płodności są po prostu „bardziej dynamiczne”, bardziej dostępne dla człowieka niż bóg stwórca.

A jednak, jak mieliśmy okazję się przekonać, w skrajnej potrzebie, gdy wszystko inne już zawiodło, zwłaszcza w nieszczęściu przychodzącym z nieba — w czas suszy, burzy, zarazy — człowiek znów zwraca się do istoty najwyższej, ponownie ją wzywa. Nie dotyczy to tylko ludów pierwotnych. Gdy tylko dawni Hebrajczycy przeżywali okres względnego spokoju i dostatku, oddalali się od Jahwe i zbliżali się do Baalów i Asztart. Jedynie katastrofy historyczne mogły ich skłonić do powrotu do Jahwe. „Wołali wtedy do Jahwe: «Zgrzeszyliśmy, bo opuściliśmy Jahwe, służąc Baalom i Asztartom. Teraz jednak wybaw nas z niewoli wrogów naszych, a będziemy Tobie służyli»”⁷⁴. ⁶

74

1

   Por. J. Spieth, Die Religion der Eweer, Góttingen-Leipzig 1911, s. 46 i nast.

2

   O. Le Roy, La religion des primitifs, (wydanie VII:) Paris 1925, s. 184.

3

   H. Trilles, Les Pygmees de la Foret eąuatoriale, Paris 1932, s. 74.

4

   Tamże, s. 77.

5

   Frazer, The Worship of Naturę, dz. cyt., s. 631.

6

Sm XII 10; przełożył ks. Jan Łach. [Przyp. tłum.]