img527 (2)

182 Sacrum i profanum

borejczykach, teologii Egipcjan poświęcił zaś swe Aigyptika — w księdze pod tym tytułem egipski kapłan Manethon (III w.) omawiał ten sam temat. W ten oto sposób świat aleksandryjski posiadł wiedzę na temat wielu wschodnich mitów, obrzędów i zwyczajów.

Na początku III wieku Ateńczyk Epikur (341-270) poddał religie radykalnej krytyce. Jego zdaniem istnienie bogów zostało dowiedzione przez „zgodę wszystkich”, uważał on jednak bóstwa za bytujące gdzieś daleko istoty wyższe, nie utrzymujące żadnych związków z ludźmi. Jego poglądy zdobyły wielką popularność przede wszystkim w świecie łacińskim w pierwszym wieku przed Chrystusem, głównie za sprawą Lukrecjusza (ok. 98 - ok. 53).

Dzięki rozwojowi egzegezy alegorycznej, która umożliwiła im jednocześnie zachowanie i przewartościowanie dziedzictwa mitologicznego, stoicy zdobyli silne wpływy w późnym antyku. Ich zdaniem za mitami ukrywają się poglądy filozoficzne na temat natury rzeczy lub wykładnie moralne. Wszystkie imiona bogów określają w gruncie rzeczy jedno i to samo bóstwo, wszystkie religie wyrażają zaś tę samą zasadniczą prawdę. Zaledwie terminologie są różne. Dzięki stoickiemu alegoryzmowi można było przełożyć na powszechnie zrozumiały język każdą tradycję

—    dawną lub obcą. Metoda ta odniosła wielki sukces

—    w późniejszym czasie była często stosowana.

Przekonanie, że pewne bóstwa to tylko dawni

królowie łub herosi, którzy za swe zasługi dla ludzkości zostali wyniesieni do rangi bogów, sięga już Hero-dota, dopiero jednak Euhemer (ok. 330 - ok. 260) spopularyzował tę pseudohistoryczną interpretację w swym dziele Święta inskrypcja. Euhemeryzm stał się filozofią bardzo wpływową, zwłaszcza wtedy, gdy poeta Enniusz (239-169) przetłumaczył Świętą M' skrypcję na łacinę; później chrześcijańscy polemicy przyswoili sobie argumenty Euhemera. Historyczny początek niektórych mitów greckich za pomocą znacznie bardziej rygorystycznej metody próbowali wyłożyć uczony Polibiusz (ok. 210/205 - ok. 125) i geograf Strabon (ok. 60 p.n.e. - 25 n.e.).

Spośród dzieł rzymskich eklektyków na szczególną uwagę ze względu na znaczenie dla historii religii zasługują prace Cycerona (106-43) De natura deorum i czterdzieści ksiąg Digesta Warrona. Cyceron zwłaszcza w De natura deorum daje naprawdę godny zaufania przegląd rytów i wyobrażeń religijnych znanych w ostatnim stuleciu ery pogańskiej.

Rozpowszechnienie kultów orientalnych i religii misteryjnych na obszarze Imperium Rzymskiego, syn-kretyzm religijny, jaki się z tego zrodził, zwłaszcza w Aleksandrii, sprzyjały procesowi poznawania religii Wschodu i studiom nad starożytnościami religijnymi różnych krajów. W dwóch pierwszych wiekach ery chrześcijańskiej euhemerysta Herenniusz Filon napisał swą Historię fenicką, Pauzaniasz Wędrówki po Helladzie — niewyczerpane źródło dla historyków religii — Pseudoapollodor Bibliotekę poświęconą mitologii. Neopitagorejczycy i neoplatonicy próbowali znaleźć nową, spirytualistyczną wykładnię mitów i obrzędów. Typowym przedstawicielem takiej eg-zegezy jest Plutarch (ok. 45/50 - ok. 125), zwłaszcza w rozprawie Izis i Ozyrys. Po Plutarchu zróżnicowanie form religijnych jest już tylko pozorne; w sym-bolizmach przejawia się fundamentalna jedność religii. Teza stoicka na nowo ożywa u Seneki (2-66): różne bóstwa są tylko różnymi aspektami jednego i tego samego Boga. Z drugiej strony mnożą się opisy obcych religii i kultów ezoterycznych. Cezar (101-44) ¹ Tacyt (ok. 55-120) podają ważne informacje dotyczące religii Galów i Germanów, Apulejusz (II w. n.e.)