img528 (2)

184 Sacrum i profanum

opisuje inicjację w misteria Izydy, Lukian w swym dziele De Dea Syria (ok. 120 n.e.) opisuje kult syryjski.

Jeśli chodzi o chrześcijańskich apologetów i założycieli sekt, problem ów przenosi się na inną płaszczyznę: przeciwstawiali oni wielu bogów pogańskich jedynemu Bogu religii objawionej. Z jednej strony musieli udowodnić nadprzyrodzone pochodzenie, tym samym zaś wyższość chrześcijaństwa, z drugiej musieli wyjaśnić pochodzenie bogów pogańskich, przede wszystkim bałwochwalstwo świata przedchrześcijańskiego — do nich też należało zadanie wyjaśnienia podobieństwa pomiędzy religiami miste-ryjnymi a chrześcijaństwem. Niepodważalne pokrewieństwo chrześcijaństwa i religijności ostatniego wieku przedchrześcijańskiego próbowano wyjaśnić na różne sposoby. Uważano więc, że to demony, dzieci spłodzone przez upadłych aniołów z „córkami ludzkimi” skłoniły ludy do kultów bałwochwalczych; sięgano także po argument „plagiatu”: złe anioły posiadające wiedzę proroków spowodowały, że religie pogańskie upodobniły się do judaizmu i chrześcijaństwa; reprezentowano też pogląd, iż rozum ludzki własną siłą może się wznieść do poznania prawdy, toteż świat pogański posiadł znajomość Boga w sposób naturalny.

Reakcja pogańska próbowała dopiąć swego na różne sposoby. Przejawiała się ona w gwałtownym ataku neopitagorejczyka Celsusa skierowanym przeciwko oryginalności i duchowej wartości chrześcijaństwa (ok. 178); w Życiu Apoloniusza z Tiany sofisty Filostrata (ok. 175 - ok.249), w którym autor porównywał dziedzictwo religijne Indii, Grecji i Egiptu, przedstawiając ideał pogańskiej pobożności i tolerancji; neoplatończyk Porfiriusz (ok. 233 - ok. 305) — uczeń i wydawca Plotyna — prowadził ataki przeciwko chrześcijaństwu za pomocą metody alego-

rycznej; Jamblich (ok. 280 - ok. 330) wsławił się jako wojownik o synkretyzm i tolerancję.

Do chrześcijańskiego kontrataku przystąpili ze strony afrykańskiej Minucjusz Felix, Tertulian, Lak-tancjusz, Firmicus Maternus, w grupie aleksandryjskiej wyróżnili się uczeni Klemens Aleksandryjski i Orygenes. Euzebiusz z Cezarei (w swej Kronice) i święty Augustyn (w Państwie Bożym) byli ostatnimi wojownikami z pogaństwem. Zgadzali się oni z tezą autorów pogańskich o postępującej degradacji religii. W ich pismach, w pismach ich przeciwników i innych autorów chrześcijańskich znaleźć można wielką obfitość materiału z dziedziny historii religii, zarówno jeśli chodzi o mity, obrzędy i obyczaje prawie wszystkich ludów Imperium Rzymskiego, jak też gnozy chrześcijańskie i sekty heretyckie.

W średniowieczu zainteresowanie Zachodu wobec obcych religii obudziło zetknięcie z islamem. W 1141 roku Piotr Czcigodny kazał Robertowi z Retines przetłumaczyć Koran. W 1250 roku założono szkoły, w których nauczano języka arabskiego. Mniej więcej w tym samym czasie opublikowano już islamskie dzieła o religiach pogańskich. Albiruni (973-1048) sporządził godny uwagi opis religii i filozofii indyjskich; Chahrastani (zm. 1153) napisał rozprawę poświęconą szkołom islamskim; Ibn Hazm (994-1064) skompilował obszerną i uczoną Księgę zdecydowanych rozstrzygnięć dotyczących religii, sekt i szkól, w której traktował o dualizmie mazdaistycz-nym i manichejskim, o braminach, żydach, chrześcijanach, ateistach i wielu sektach islamskich. Szczególny wpływ zdobył jednak Awerroes (Ibn Roshd, 1 126-1198) — dotyczy to nie tylko myślenia świata islamu, lecz także całego prądu duchowego w świecie Zachodu. Awerroes, interpretując religię za pomocą metody symbolicznej i alegorycznej, doszedł do wnio-