IMG 04 (2)

Archeologia etnicznoici - fikcja czy nadzieja? 139

powej. Tylko archeologia dysponuje bowiem danymi, pozwalającymi odtwarzać rozwój kultury ludzkiej w ciągu kilku milionów lat nie oświetlonych żadnymi innymi źródłami. A przecież trudno byłoby zaprzeczyć, że genetyczny i kulturowy bagaż doświadczeń setek tysięcy pokoleń miał wpływ na ukształtowanie obserwowanej dziś rzeczywistości społeczno-kulturowej. Kontynuacja dyskursu „etnicznego” jest więc niezbędna zarówno dla skupionych na odległych czasach archeologów, którym potrzeba teoretycznych koncepcji ułatwiających „czytanie” źródeł materialnych, jak też i dla badaczy współczesności, którym potrzeba „sprawdzenia” analitycznej skuteczności ich koncepcji w różnych warunkach historycznych (por. A. Posem-Zieliński 1997: 109 n.).

•

Kiedy okazało się, że takie jednostki analityczne, jak „rasa”, „plemię” czy „kultura” nie mają charakteru absolutnego, lecz są arbitralnymi konstrukcjami, to zróżnicowanie etniczne — będące skutkiem uwarunkowanych kulturowo identyfikacji grupowych, stało się głównym przedmiotem badań antropologicznych i główną kategorią klasyfikacyjną. Identyfikacja etniczna, oparta na poczuciu wewnątrzgru-powej wspólnoty kulturowej i przekonaniu o wspólnym pochodzeniu, okazała się bowiem uniwersalną podstawą podziałów na społecznie znaczące ugrupowania. Te grupy etniczne obejmują ludzi, którzy sami widzą swoją odmienność i/lub są postrzegani z zewnątrz jako odmienni ze względu na społecznie dostrzegane cechy ich kultury i poczucie odmienności pochodzenia. Są to więc grupy, których identyfikacja oparta jest na jedności kulturowej mniej lub bardziej manifestowanej w kontaktach międzygrupowych. Więź etniczna ma charakter raczej emocjonalny niż racjonalny, spajając historycznie ukształtowane zbiorowości, na ogół terytorialne. Trudno ją analizować nie uwzględniając równocześnie stosunków interetnicznych, obciążonych z reguły znacznym zaangażowaniem emocjonalnym, wynikającym z subiektywnego wzmacniania różnic i ze stereotypizacji.

Mimo ogromnej heterogenności teoretycznej współczesnej antropologii, u podstaw epistemologicznego optymizmu antropologów leży przekonanie o „psychicznej jedności” gatunku Homo, umożliwiającej zrozumienie międzykulturowe. Pozwala ono przyjąć, że zróżnicowanie etniczne ma znacząco wspólne cechy niezależne od kontekstu historycznego. Najważniejszą z nich jest „przekonanie” (belief) członków danej grupy o ich wspólnym (choćby bardzo odległym) pochodzeniu.

Ten aspekt subiektywności wprowadził do rozważań Max Weber w wydanej w 1922 roku książce Economy and Society. Według jego koncepcji przekonanie takie nie jest przyczyną, lecz skutkiem współpracy grupowej. A zatem realizacja wspólnych interesów nie wynika z podobieństw kulturowych, lecz — wręcz przeciwnie — to współpraca „polityczna” promuje identyfikację etniczną (por. M. Weber, wydanie z 1978: 389). Zatem analizy etniczne powinny się skupiać na władzy społecznej i na tym, jak różne typy dominacji wpływają na konstruowanie identyfikacji grupowej. A może ona być wywiedziona z dowolnego aspektu kultury, np. języka, rytuału, gospodarki, podziału pracy, kosmologii, religii (R. Jenkins 1997: 10). Trzeba jednak