IMG 06 (2)

Archeologia etniczności — fikcja czy nadzieja? 141

postrzegane normy nie mogą być jednoznacznie utrwalone w materialnych pozostałościach przeszłości. Zatem typowe w archeologii bezkrytyczne interpretowanie rozprzestrzeniania się pewnych elementów kultury materialnej jako skutku „kontaktów” pomiędzy dyskretnymi, autonomicznymi „kulturami” lub też jako rezultatu „akulturacji” straciło rację bytu. Tfym bardziej, że za podstawę wyróżniania grup etnicznych uznaje się dzisiaj nie wyliczanie szczególnych cech kultury (również materialnej), ale samodefiniowanie się członków danej grupy w stosunku do innych grup.

*

Nie znaczy to jednak, że archeologia stoi na straconej pozycji. Ważne jest stwierdzenie, że zróżnicowanie etniczne jest powszechne, a więc występowało zawsze(?) i wszędzie. Jednocześnie trzeba jednak pamiętać, że etniczność nie ma charakteru rzeczowego, nie jest ani zewnętrzna w stosunku do grupy społecznej, ani jej nie determinuje. Niemniej, „aby różnica była społecznie zaznaczona musi istnieć coś (bez względu na to jak małe i arbitralne), co zostanie uznane za jej wyznacznik. Aby podobieństwo zostało rozpoznane musi istnieć coś wspólnego” (R. Jenkins 1997: 168). Niektóre z tych społecznie rozpoznawanych wyznaczników różnic/podobieństw mogą, a może nawet muszą(?), mieć charakter materialny, a więc mogą być ob-serwowalne archeologicznie.

Praktyczną skuteczność takiego założenia w zastosowaniu do badań archeologicznych podważa jednak szereg wątpliwości:

(1)    Zwraca się uwagę, że identyfikowane przez archeologów jednostki (= kultury archeologiczne) są produktami subiektywnych decyzji badaczy, dokonujących intuicyjnego wyboru cech diagnostycznych spośród nieskończonej ilości potencjalnie wyróżnialnych elementów (por. np. C. Renfrew 1977: 94 n.). Zarzucono już bowiem naiwną wiarę w niezakłócony „obiektywizm” zewnętrznego obserwatora.

(2)    Oczywiste jest dzisiaj, że ustalane przez archeologów nieprzypadkowe rozkłady cech kultury materialnej mogą odzwierciedlać zróżnicowanie funkcjonalne, przestrzenne i (wobec niedokładności metod datowania) chronologiczne, które nie miało znaczenia etnicznego (choć mogło mieć).

(3)    Fakt, że symbolizm etniczny jest uwarunkowany kulturowo, sprawia, że trudno sformułować jakieś uniwersalne reguły jego manifestowania.

(4)    Stwierdzono, że „granice” dzielące grupy etniczne mogą się zmieniać w czasie i w przestrzeni, często w następstwie „strategicznych manipulacji identyfikacją” związanych z realizacją celów ekonomicznych i politycznych (S. Jones 1997: 110). „Naturalne procesy asymilacji [zmniejszania się zróżnicowania - przyp. P.U.] i plu-ralizacji zachodziły zawsze...” (G. Babiński 1998: 27). Wszystko to sprawia, że etniczność jest zjawiskiem dynamicznym i trudnym do obserwacji nawet dla badaczy współczesności. Tym bardziej, że na obszarach pogranicznych wiele osób może mieć problemy z jednoznacznym określeniem swojej przynależności etnicznej.

(5)    Poza tym kultura materialna jest polisemantyczna, gdyż ten sam przedmiot może być różnie interpretowany przez różnych ludzi w różnych kontekstach społecznych (por. np. I. Kopytoff 1986).