IMG67

A f ł i. crv/ivn cmiLT rniirn i c

mianach mentalności angielskie) w tym okresie. Jednakże nie przeszkadzało to w umacnianiu ekspansji kolonialnej Imperium.

Wyraźnie nieudane były eksperymenty ustawodawcze w dziedzinie prawa o ubogich: ustawa z r. 1834 za warunek otrzymywania zasiłków wyrównujących płace robotników do niezbędnego minimum postawiła zamieszkanie w tzw. domach pracy (toork-tunuei), czyli w przytułkach. Skutki były katastrofalne. Wobec nieludzkich warunków w domach pracy, tragedii rozdziału od rodzin i od normalnego społeczeństwa wielu potrzebujących wolało zrezygnować z zasiłku. Przeciw tym „więzieniom dla ubogich” ludność odpowiedziała demonstracjami i protestami, które ciągnęły stę przez kilka lat.

W kilka łat po uchwaleniu ustawy z r. 1832 rozwinął się najlepiej zorganizowany, czysto robotniczy ruch czartystów, wyłoniony z powstałego w r. 1836 związku zawodowego w Londynie {London Warkmg-Mtn't Association), którego członkowie sporządzili w r. 1838 projekt nowej ustawy parlamentarnej w sześciu punktach, zwanej odtąd „kartą ludu'* (The PtopWs Charter). Domagano się w niej równych okręgów wyborczych, zniesienia klauzuli majątkowej dla kandydatów na postów, powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn, rocznych kadencji parlamentarnych, tajnego glosowania oraz diet dla posłów. Kartę • zaakceptowały setki tysięcy łudzi zgromadzonych na odbywających się w całym kraju wiecach, podpisywano petycje do parlamentu i grożono strajkami w razie jej odrzucenia. Petycje zostały odrzucone, natomiast rozpoczęły się represje, aresztowania, wyroki i deportacje, zakazano urządzania wieców i demonstracji Strajk generalny się nic udał, lecz demonstracje trwały. W r. 1840 zawiązało się nielegalne Narodowe Stowarzyszenie Czartystów (National Chartist Assoeiation) o wyraźnym charakterze partii politycznej^w, liczące już w r. 1842 około czterdziestu tysięcy

^u Por. A. L. Mor ton, ap. cii., a. 436,

członków i wydające własną nielegalną prasę. Nowa fala kryzysu ekonomicznego około r. 1841 przyniosła bezrobocie, ogólne obniżki płac i rozdrażnienie. Ruch zataczał coraz szersze kręgi i drugą, śmielszą w tonie petycję podpisało ponad trzy miliony mężczyzn, tj. przeszło połowa dorosłej ludności męskiej w ówczesnej Anglii¹*, lecz została ona ponownie odrzucona. Wobec przejściowej poprawy sytuacji gospodarczej w latach 1843—1846 aktywność czartystów osłabia, by wzmóc się znowu w roku kryzysu i pamiętnego głodu w Irlandii (1846). Rok 1846 przyniósł upragnione od dawna zniesienie znienawidzonych przez ogół społeczeństwa ochronnych ceł zbożowych. Miało to ogromne znaczenie dla poprawy bytu klas najuboższych, a zarazem — jak się okazało — dla ogólnej poprawy sytuacji gospodarczej, a na dłuższy dystans do zasadniczych przemian gospodarczej struktury kraju. Był to również przełom polityczny, zwycięstwo nad arystokratyczną oligarchią wielkiej własności ziemskiej, które osłabiło skłóconą już partię torysów i otworzyło wigom drogę do dalszych reform. Poprawa sytuacji ekonomicznej po zniesieniu ceł zbożowych i wydanie ustawy o dziesięciogodzinnym dniu pracy osłabiły motywację protestujących robotników, a systematyczne represjonowanie demonstracji, zarówno jak odczucie potrzeby zmiany strategii doprowadziło do zaprzestania działalności czartystów w r. 1853, i do ostatecznego ich rozwiązania w r. 1858.

Gdy królowa Wiktoria wstępowała na tron w r. 1837 proces opanowywania nieprzewidzianych, katastrofalnych skutków rewolucji przemysłowej już się rozpoczął i mimo powtarzających się co jakiś czas kryzysów politycznych i ekonomicznych kierunek zmian, tj. stopniowa demokratyzacja i dążność do poprawy warunków życia klas najniższych byl już widoczny. Nowy etap — omllże nowa rewolucja przemysłowa — zaczął się z otwarciem w r. 1823 pierwszej na świecie linii kolejowej (Stockton-Dar-lington). Era kolei żelaznych przeobraziła kraj: nastąpił szybki

^w Ibidem.

2 BN 11/228 E. Bronce: Wichrowe Wzgórza