IMG94 (6)

160

dzięki bliskiej poglądom kalwińskim kombinacji wspaniałej gloryfikacji absolutnego, wymykającego się ludzkim możliwościom oceny majestatu Boga, z pojawiającą się na końcu pewnością (dla Kalwina drugoplanową), że Bóg zwykł błogosławić wybranych przez siebie także pod względem materialnym tu, w życiu doczesnym'” była istotnym tekstem. Orientalny kwietyzm, pojawiający się w niektórych nastrojowych psalmach i przypowieściach Salomona, został usunięty. Podobnie czyni Baxter z trady-cjonalistycznie zabarwionym cytatem z Pierwszego listu do Koryntian, w którym mowa jest o pojęciu zawodu.

Tym większy nacisk kładziono natomiast na te miejsca w Starym Testamencie, które pochwalają formalną zgodność z prawem jako tę cechę przemiany, która podoba się Bogu. Prawo mozaistyczne traciło w nowym kontekście na znaczeniu tylko o tyle, że zawierało ceremonialne lub uwarunkowane historycznie przepisy dla narodu żydowskiego; poza tym zachowywało jako lex naturae swoją obowiązującą moc. Taka interpretacja uniemożliwiała z jednej strony eliminowanie przepisów nie pasujących do wymogów współczesnego życia, z drugiej zaś umożliwiała wzmocnienie ducha samoświadomej, trzeźwej zgodności z prawem. Dzięki możliwości powoływania się na liczne podobieństwa z moralnymi nakazami w Starym Testamencie duch ten pozostawał obecny w doczesnej ascezie omawianych kierunków protestantyzmu.

Jeśli więc zarówno ludzie współcześni, jak i autorzy późniejsi określali podstawowy klimat etyczny angielskiego purytanizmu jako English Hebraism, to jest to, przy właściwym zrozumieniu sprawy, zupełnie trafne. Tylko, że trzeba przy tym myśleć nie tylko o palestyńskich Żydach z okresu powstawania Starego Testamentu, lecz o żydostwie, jakie wykształciło się przez wiele 199)Tam, gdzie osoby odtrącone odnoszą jednak zewnętrzne sukcesy, kalwinista uspokaja się stwierdzeniem, że Bóg daje im sukces po to, by ich tym pewniej posiać na zatracenie.

stuleci formalistyczno-prawnego i talmudycznego wychowania. Z paralelami trzeba być ostrożnym; cała, dość lekka ocena żyda w dawnym judaizmie była bardzo daleka od specyfiki purytanizmu. Nie wolno też nie dostrzegać, że etyka ekonomiczna diaspory żydowskiej w średniowieczu, a także w czasach nowożytnych różniła się w znacznym stopniu od purytanizmu. Żydzi stali — jeśli chodzi o wykształcenie kapitalistycznego etosu — po stronie zorientowanego politycznie lub spekulatywnie kapitalizmu »awanturniczego«, zaś ich etos był etosem właściwym kapitalizmowi pariasów. Natomiast purytanizm niósł ze sobą etos racjonalnego, mieszczańskiego systemu gospodarczego i racjonalnej organizacji pracy. Z etyki żydowskiej wziął tylko to, co do tych ram pasowało.

Rozprawa o skutkach kształtowania życia według norm Starego Testamentu to zadanie nader wdzięczne, ale nie rozwiązane dotąd nawet w odniesieniu do samych Żydów”*. W ramach niniejszego szkicu jest to niemożliwe.

200) Bliższe dane na len temat w poszczególnych częściach Wirtschafisethi der WellnligioMtM. Nie mamy tu czasu na analizę ogromnego wpływu, jaki wywarło na charakterologiczny rozwój żydostwa, na jego racjonalny, obcy zmysłowości charakter, zwłaszcza drugie, mówiące o podobiznach Boga, przykazanie. Jako rzecz charakterystyczną można tylko wymienić, że jeden z kierowników »Educational Alliance* w Stanach Zjednoczonych, organizacji, która ma zdumiewające sukcesy w asymiliowaniu żydowskich imigrantów, jako najważniejszy cel w różnych kulturalnych, artystycznych i towarzyskich zajęć, określi! "emancypację od drugiego przykazania*. W purytanizmie pewnym odpowiednikiem żydowskiego zakazu tworzenia ant-ropomorficznych wizerunków Boga jest inny nieco, choć działający w podobnym kierunku, zakaz ubóstwiania dóbr doczesnych. Co się tyczy talmudycznego żydostwa, to są z nim spokrewnione również i pewne cechy etyki purytańskiej. Jeśli np. w Talmudzie mówi się, że jest lepiej, gdy czyni się coś dobrego z obowiązku, niż gdy czyn dobry dokonany jest bez pewnego zobowiązania i że Bóg to wyżej wynagradza, to jest to akceptowane zarówno przez etykę purytańską, jak i przez Kanta, który był pod silnym wpływem pietyzmu; niektóre z jego sformułowań bezpośrednio nawiązują do idei ascetycznego protestantyzmu. Etyka talmudycz-na zbliżyła się bardzo do orientalnego tradycjonalizmu, gdy mówi: »R. Tżnchun ben Chsnilai rzeki: Niech człowiek nigdy nie zmienia obyaajóm (Gemm odnośnie Afiszuj. VII, 1, fol. 86 b, nr 93 u Wunschego; chodzi tu o żywienie robotników dniówkowych). Ograniczenie to nie obejmuje tylko obcych. Potem jednak purytańskie ujęcie "Zgodności z prawem*, jako "Sprawdzalności*. dostarczyło o wiele silniejszej niż żydowska motywacji dla pozytywnego działania, w której chodzi tylko o spełnienie przykazania Twierdzenie, zę sukces jest dowodem błogosławieństwa Bożego, nie jest oczywiście judaizmowi obce, ale całkowicie odmienne,