CCF20140127008

m

160

m

160

dzięki bliskiej poglądom kalwińskim kombinacji wspaniałej gloryfikacji absolutnego, wymykającego się ludzkim możliwościom oceny majestatu Boga, z pojawiającą się na końcu pewnością (dla Kalwina drugoplanową), że Bóg zwykł błogosławić wybranych przez siebie także pod względem materialnym tu, w życiu doczesnym¹⁹⁰ była istotnym tekstem. Orientalny kwietyzm, pojawiający się w niektórych nastrojowych psalmach i przypowieściach Salomona, został usunięty. Podobnie czyni Baxter z trady-cjonalistycznie zabarwionym cytatem z Pierwszego Listu do Koryntian, w którym mowa jest o pojęciu zawodu.

Tym większy nacisk kładziono natomiast na te miejsca w Starym Testamencie, które pochwalają formalną zgodność z prawem jako tę cechę przemiany, która podoba się Bogu. Prawo mozaistyczne traciło w nowym kontekście na znaczeniu tylko o tyle, że zawierało ceremonialne lub uwarunkowane historycznie przepisy dla narodu żydowskiego; poza tym zachowywało jako lex naturae swoją obowiązującą moc. Taka interpretacja uniemożliwiała z jednej strony eliminowanie przepisów nie pasujących do wymogów współczesnego życia, z drugiej zaś umożliwiała wzmocnienie ducha samoświadomej, trzeźwej zgodności z prawem. Dzięki możliwości powoływania się na liczne podobieństwa z moralnymi nakazami w Starym Testamencie duch ten pozostawał obecny w doczesnej ascezie omawianych kierunków protestantyzmu.

Jeśli więc zarówno ludzie współcześni, jak i autorzy późniejsi określali podstawowy klimat etyczny angielskiego purytanizmu jako English Hębraism, to jest to, przy właściwym zrozumieniu sprawyj zupełnie trafne. Tylko, że trzeba przy tym myśleć nie tylko o palestyńskich Żydach z okresu powstawania Starego Testamentu, lecz o żydostwie, jakie wykształciło się przez wiele ¹ stuleci formalistyczno-prawnego i talmudycznego wychowania. Z paralelami trzeba być ostrożnym; cała, dość lekka ocena życia w dawnym judaizmie była bardzo daleka od specyfiki purytanizmu. Nie wolno też nie dostrzegać, że etyka ekonomiczna diaspory żydowskiej w średniowieczu, a także w czasach nowożytnych różniła się w znacznym stopniu od purytanizmu. Żydzi stali — jeśli chodzi o wykształcenie kapitalistycznego etosu — po stronie zorientowanego politycznie lub spekulatywnie kapitalizmu »awanturniczego«, zaś ich etos był etosem właściwym kapitalizmowi pariasów. Natomiast purytanizm niósł ze sobą etos racjonalnego, mieszczańskiego s yste m u gospodarczego i racjonalnej organizacji pracy. Z etyki żydowskiej wziął tylko to, co do tych ram pasowało.

Rozprawa o skutkach kształtowania życia według norm Starego Testamentu to zadanie nader wdzięczne, ale nie rozwiązane dotąd nawet w odniesieniu do samych Żydów². W ramach niniejszego szkicu jest to niemożliwe.

1

Tam, gdzie osoby odtrącone odnoszą jednak zewnętrzne sukcesy, kalwinista uspokaja się stwierdzeniem, że Bóg daje im sukces po to, by ich tym pewniej posiać na zatracenie.

2

Bliższe dane na ten temat w poszczególnych częściach Wirtschaftsethik der Weltreligionen, Nie mamy tu czasu na analizę ogromnego wpływu, jaki wywarło na charakterologiczny rozwój żydostwa, na jego racjonalny, obcy zmysłowości charakter, zwłaszcza drugie, mówiące o podobiznach Boga, przykazanie. Jako rzecz charakterystyczną można tylko wymienić, że jeden z kierowników »Educational Alliance« w Stanach Zjednoczonych, organizacji, która ma zdumiewające sukcesy w asymiliowaniu żydowskich imigrantów, jako najważniejszy cel w różnych kulturalnych, artystycznych i towarzyskich zajęć, określił "emancypację od drugiego przykazania«. W purytanizmie pewnym odpowiednikiem żydowskiego zakazu tworzenia ant-ropomorficznych wizerunków Boga jest inny nieco, choć działający w podobnym kierunku, zakaz ubóstwiania dóbr doczesnych. Co się tyczy talmudycznego żydostwa, to są z nim spokrewnione również i pewne cechy etyki purytańskiej. Jeśli np. w Talmudzie mówi się, że jest lepiej, gdy czyni się coś dobrego z obowiązku, niż gdy czyn dobry dokonany jest bez pewnego zobowiązania i że Bóg to wyżej wynagradza, to jest to akceptowane zarówno przez etykę purytańską, jak i przez Kanta, który byl pod silnym wpływem pietyzmu: niektóre z jego sformułowań bezpośrednio nawiązują do idei ascetycznego protestantyzmu. Etyka talmudycz-na zbliżyła się bardzo do orientalnego tradycjonalizmu, gdy mówi: »R. Tanchun ben Chanilai rzeki: Niech człowiek nigdy nie zmienia obyczajów« (Gemom odnośnie Miszny, VII, 1, fol. 86 b, nr 93 u Wiinschego; chodzi tu o żywienie robotników dniówkowych). Ograniczenie to nie obejmuje tylko obcych. Potem jednak purytańskie ujęcie "Zgodności z prawem«, jako »sprawdzalności«, dostarczyło o wiele silniejszej niż żydowska motywacji dla pozytywnego działania, w której chodzi tylko o spełnienie przykazania. Twierdzenie, że sukces jest dowodem błogosławieństwa Bożego, nie jest oczywiście judaizmowi obce, ale całkowicie odmienne,