IMG61 (2)

raz pierwszy w tym znaczeniu u Am 5, 2. Wprawdzie w przekładzie BT idea „powstania” ze śmierci jest mniej uchwytna, kontekst wskazuje, iż wyrażenie riafal można jedynie rozumieć w pełni o śmierci na polu bitwy, a konsekwentnie qum musi oznaczać „powstanie ze śmierci”. Naturalnie teksty te (podobnie jak inne z okresu dawniejszego) maia znaczenie zbiorowe i mówią o zmartwychwstaniu w sensie przenośnym (por. Oz 6, 1 - 2; 13, 14 przytoczone w 1 Kor 15, 55). Ważne jest jednak to, że taka myśl istnieje w literaturze prorockiej. Najdobitniej wyraził tę myśl Ezechiel 37, mówiąc o przywróceniu do życia przez Jahwe przebywającego w niewoli narodu, a więc znajdującego się niejako w stanie śmierci. Monumentalna wizja kości powracających do życia pod wpływem natchnionych słów proroka podkreśla nie tylko wszechmoc Bożą, ale zakłada możliwość odwrócenia procesu śmierci. Choć w ocenie proroka chodzi o proces zbiorowy i sposób mówienia obrazowy, wizja otworzyła drogę do refleksji nad zmartwychwstaniem w ogólności, jak na to wskazuje historia dalszej interpretacji tego tekstu⁴¹. Na uwagę zasługuje to, że właściwym czynnikiem ożywiającym kości jest nie pierwiastek życiodajny, nefes, lecz duch (ruąh), który przenika te kości niby wiatr. Trudno rozstrzygnąć, czy chodzi o czynnik antropologiczny czy też o charyzmatyczny dar Boży (tak rozumiał „ducha” jahwista). Jeszcze dalej idzie Apokalipsa Izajasza, która mówi nie tylko o przezwyciężeniu i zniszczeniu śmierci (Iz 25,8), ale o zmartwychwstaniu zmarłych: „Ożyją twoi umarli, zmartwychwstaną ich trupy, obudzą się i krzykną z radości spoczywający w prochu, bo rosa Twoja jest rosą światłości, a ziemia wyda cienie zmarłych” (Iz 26, 19). Trudno powiedzieć, czy i w jakim stopniu dokonało się w tym tekście przejście od obrazowego sposobu mówienia (odrodzenie narodu ku nowemu życiu) do zmartwychwstania indywidualnego. W każdym razie u Dn 12, 2, w okresie rozkwitu apokaliptyki proces ten jest już faktem dokonanym. Księga ta oczekuje powszechnego zmartwychwstania, z tym że los sprawiedliwych i przewrotnych będzie diametralnie różny. Jeśli w innych księgach (por. 2 Mch 7,9-14; 7,36; 12,43; 14, 37 - 46) jest mowa jedynie o zmartwychwstaniu sprawiedliwych, to przede wszystkim dlatego, że autorów i czytelników o wiele bardziej interesował ich los niż los przewrotnych. Nadal jednak nie można ustalić, w jakim sensie wpłynęły na rozwój nauki

0    zmartwychwstaniu nowe koncepcje antropologiczne.

W apokaliptycznej literaturze między testamentowej wzmianki o zmartwychwstaniu indywidualnym, rozumianym w sensie właściwym, stają się coraz to częstsze; wiele tekstów zakłada odnośną wiarę jako oczywistą dla czytelników (por. np. 1 Hen 90, 29). Jednocześnie pogłębieniu ulega spekulacja antropologiczna: „dusze” zmarłych lub ich „duchy” istnieją w podziemnej krainie i pozostaną tam aż do sądu ostatecznego (por.

1    Hen 9, 3. 10; 22, 3 - 4). Następuje też oddzielenie „dusz” lub „duchów” sprawiedliwych od grzeszników, zupełnie nieznane kanonicznym tekstom ST. 1 Hen 22, 9 - 13 zna trzy lub cztery oddzielne takie miejsca; najcięższym grzesznikom odmawia się możliwości zmartwychwstania, jakkolwiek zdania innych ksiąg są tu podzielone. Wydaje się jednak, że istniejące po śmierci „dusze” („duchy”) według 1 Hen posiadają pewne cechy cielesne, które ulegną — przynajmniej u sprawiedliwych — sublimacji (por. 1 Hen 10,17 i 25,4). Zmartwychwstanie będzie jednak miało zasadniczo wymiary życia doczesnego, o wiele intensywniejszego niż przedtem. Dzisiejszy tekst Testamentów XII Patriarchów zna

*¹ Por. W. Zimmerli Ezechiel 2. Neukirchen 1969 s. 898-900.

23