IMG!57

296 Człowiek Grecji

u Greków, zwłaszcza po podbojach Aleksandra, które otworzyły drogę do perskich skarbców Pbjawila się nawet hipoteza, że spadek poziomu artystycznego greckiego malarstwa wazowego mógł być związany z tą transformacją. Prawdą jest, że metale szlachetne w dobie klasycznej byjy przeznaczone niemal wyłącznie do celów religijnych, to jednak nie należy przeceniać skali przemian w okresie hellenistycznym. W1 wieku Juba z Mauretanii twierdził, że „do czasów macedońskich włącznie przy stole używano naczyń ceramicznych” (Atenąjos, 6, 229c), a stosowanie złota i srebra to niedawna rzymska innowacja⁴¹.

Nowo zakładane miasta epoki hellenistycznej były tworami kolonialnymi w obcym—obojętnym, a czasami wręcz wrogim — otoczeniu; ich instytucje odzwierciedlały zatem chęć wzmocnienia kulturowej tożsamości grupy Podczas gdy człowiek okresu klasycznego znąj dowal swój najpełniejszy wyraz w działaniu politycznym, w związku z czym podporządkowywał społeczny wymiar swojego życia temu aspektowi polis, to w czasach hellenistycznych „być obywatelem” oznaczało „należeć do helleńskiej elity kulturalnej”. Wokół nowej koncepcji obywatelstwa powstały oczywiście specyficzne formy uspołecznienia; uczta jako forma doświadczania treści kultury uległa przemodelowaniu⁴².

W procesie tym ważną rolę odgrywała edukacja. Już w Atenach ostatnich dziesięcioleci IV wieku wstąpienie w poczet obywateli odbywało się po okresie inicjacji — efebii, podczas której wszyscy obywatele pici męskiej w wieku osiemnastu-dwudziestu lat musieli przejść przeszkolenie ogólne i wojskowe pod kontrolą urzędników państwowych. Zintegrowane podczas służby grupy rocznikowe podtrzymywały zwykle swoje późniejsze istnienie za pomocą rytuałów wspólnego ucztowania. W miastach hellenistycznych formalne wykształcenie zdobywano w gimnazjonach pod okiem urzędnika państwowego —giranazjarchy; prawo do tego rodzaju edukacji było ściśle związane z prawem do obywatelstwa; stąd też wiele dysput w sprawie postulatu pełnego obywatelstwa, jaki wysuwały wspólnoty żydowskie zamieszkałe w greckich miastach, toczyło się wokół kwestii dostępu do gimnazjonu i problemów, które rodził obowiązek studiowania nie-

o Powyższe sumaryczne uwagi nie oddąją w pełni wielkiej dyskusji na temat stosunku między srebrem a ceramiką, zainicjowanej przez Vickersa w 1986 roku.

⁴² W kwestii poruszanych tu zagadnień por. szczególnie Schmitt Pantel, 1983, cz. III.

1*0*

Murray

Cilmińek ijormy zyw*

skich

tekstów literackich lub ćwiczenia nago. Instytucja gimna-a teka sama na dużych obszarach i przez długi czas; w gim-

psl

psi

>•*»

ggejsldm, w

7j_estu zasad pochodzenia delfickiego. Grupy moi i efebów wypełniały rja liczniej nową strukturę opartą na podziale na grupy wiekowe, a kładącą szczególny nacisk na zajęcia sportowe i polowanie.

Przemiany objęły także klasyczny system liturgii: bogaci notable bowiem, zachęceni powierzaniem im zaszczytnych funkcji publicznych, prześcigali się w pokazowych aktach dobroczynności (euergetyzmu) _na rzecz ludu. Najliczniej zachowane świadectwa form życia społecznego tamtych czasów to uchwały ustanawiąjące normy jakichś obchodów religijnych, które miano zorganizować na koszt bogatego euergetes, oraz teksty dziękczynne pod adresem dobroczyńcy. Akty publicznej dobroczynności przypominają często ciążący na bogatym Ateftczyku obowiązek sitesia, ponieważ wiążą się z określoną funkcją publiczną lub funkcją pełnioną podczas świąt religijnych, ale ich dalszy rozwój wynika z dążenia ludzi bogatych do upamiętnienia samych siebie poprzez wielkie darowizny, na przykład na pokrycie kosztów rozdawnictwa zboża i oliwy albo uczty ku czci zmarłych⁴³. Wiele z tych działań miało związek z gimnaąjonem lub świątyniami czy też innymi przestrzeniami publicznymi. Zjawisko dobroczynności na pokaz nie zakłada nadejścia takiej formy klientelizmu, w której biedni zależą od bogatych, jest raczej wyrazem wspólnoty wartości. Dobroczynność te była czymś, czego ludzie się spodziewali od bogatych, a zarazem czymś, co ofiarowywano dobrowolnie (przynajmniej z perspektywy ideologicznej), jako forma mediacji między bogatymi a przeciętnymi obywatelami, których dzieliła coraz głębsza przepaść. Duch służby publicznej, wyrugowany z polityki, ujawnia się poprzez manifestowanie i rytualizację daru na rzecz wspólnoty. Beneficjentami darowiz-

Ai Chanum w Afganistanie, na Terze na Morzu Anatolii i Egipcie odnaleziono ten sam zbiór stu czter-

43 Znaczeniem dobroczynności ząjąl się Veyne, 1976 (por. zwłaszcza cż. 11 jego studium). W kwestii relacji między dobroczynnością a kultem zmarłych poc Schmitt Pan-tel 1982. Skrajnym prząjawem tej formy ucztowania jest królewski kult ustanowiony przez Antiocha z Komraagene pod koniec 1 wieku; dla uczczenia pamięci jego i jego przodków przewidywał on obowiązkowe dla wszystkich poddanych uczty na bezludnych szczytach gór.