IMG$59 (3)

W. I. Zykowa, Z. I. Kałmykowa i A. M. Orłowa, według których „właściwości pracy umysłowej uczniów, które przez wielu badaczy uważane są za dowód ich wrodzonej, gorszej inteligencji, uwarunkowanej biologicznie” stanowią „rezultat wadliwych oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych” (Spionek H., 1973, s, 83). Przyjmują oni również możliwość, udoskonalania sprawności umysłowej uczniów za pomocą nauczania i wychowania. Również wyniki innych badań wykazały, że w następstwie celowych i świadomych oddziaływań pedagogicznych istnieje możliwość podnoszenia ilorazu inteligencji, zwłaszcza u dzieci w wieku przedszkolnym i to nawet do 10 punktów (por. Beller E. K., 1973; Bronfen-brenner U., 1974).

Zaburzenia somatyczne. Jedną z ważnych i nie zawsze docenianych przyczyn nieprzystosowania społecznego uczniów może być dotykająca ich choroba, „rozumiana jako 'zespól dolegliwości somatycznych połączonych ze złym samopoczuciem” (Adamczak M._t 1985, s. 62). Do dolegliwości tego rodzaju — lub inaczej mówiąc zaburzeń somatycznych — należą m.in. różne schorzenia gardła, choroby układu trawiennego, układu krążenia, układu moczowego, choroby narządu ruchu i krwi. Są nimi również zaburzenia czynności gruczołów wydzielania dokrewnego, jak nadczynność albo niedoczynność nadnercza, tarczycy, trzustki i gonad, oraz nie ujawnione w porę wady słuchu d wzroku.

Negatywny wpływ choroby na zachowanie dzieci i młodzieży spowodowany jest nie tyle przez samo schorzenie natury somatycznej, ile przez cały szereg pośrednich uwarunkowań. Oczywiście nie bez znaczenia jest rozwój i stopień ciężkości choroby, jej długotrwałość lub nieuleczalność. Niemniej jednak nie tylko one decydują o niepożądanych ubocznych skutkach danej choroby, przejawiających się w zachowaniach nieprzystosowaw-czych uczniów. Tak np. „osoby posiadające przed zachorowaniem dojrzałą, zintegrowaną osobowość z bogatą i różnorodną strukturą wartości i celów życiowych oraz z dobrze wykształconymi mechanizmami kontroli emocjonalnej będą przejawiały mniejsze zaburzenia w funkcjonowaniu, niż osobnicy niedojrzali” (Adamczak M., 1985, s. 64). Natomiast osoby z niedostatecznie ukształtowaną osobowością, a należy do nich z pewnością większość spośród uczniów (szczególnie szkół podstawowych),

łatwiej na pewno poddają się traumatyzującym wpływom własnej choroby niż ich rówieśnicy o osobowości w miarę dojrzałej,

Na powstawanie u uczniów trudności wychowawczych w wyniku zaburzeń somatycznych wpływają — oprócz rodzaju i ciężkości danej choroby — m.in. następujące uwarunkowania:

—    nastawienie ucznia wobec własnej choroby, przypisywana przez niego szkodliwość jej dla normalnego funkcjonowania w rodzinie, szkole i gronie rówieśniczym;

' — postawy innych osób wobec chorego ucznia, w szczególności rodziców, nauczycieli i kolegów (koleżanek) z klasy;

—    obiektywna niemożność urzeczywistniania przez ucznia celów, podejmowanych jeszcze przed chorobą;

—    sposoby zachowania ucznia w sytuacjach trudnych;

—    wspomniana już niedojrzałość osobowości ucznia (por. Adamczak M., 1985, s. 62 i n.; Jarosz M., 1983 s. 246—249).

Zachowania nieprzystosowawcze uczniów chorych znajdują na ogół swój wyraz w złym samopoczuciu, ogólnej drażliwości i wy-buchowości, co może utrudniać ich stosunki interpersonalne z innymi. Niejednokrotnie też uczniowie wskutek choroby mają trudności z koncentracją uwagi i — co za tym idzie —- gorzej się uczą. Niektórzy przeżywają wzmożny lęk, który nierzadko nie ma swego adresata; jest bezprzedmiotowy. Szczególny niepokój dręczy uczniów źle słyszących i z nie ujawnioną wadą wzroku. Często narażają, się oni na pomawianie przez rodziców i nauczycieli o złą wolę czy niechęć do wykonywania zlecanych im zadań. Choroba może również stać się źródłem pogłębiającego się u ucznia egocentryzmu. Otóż, będąc przez długi czas przedmiotem szczególnych zainteresowań rodziców z powodu złego stanu zdrowia, nie chce on utracić swej uprzywilejowanej pozycji także po wyzdrowieniu. Domaga się dalszej wyrozumiałości i pobłażania zarówno w domu, jak i w szkole, nie dając niczego w zamian (Falicki Z., 1985, s. 227—330).

Istnieją również choroby, które w linii prostej wpływają na zaburzenia w zachowaniu uczniów. Należą do nich m.in.: astma, powodująca wzmożoną pobudliwość; choroba Basedowa, wywołana nadczynnością tarczycy, będąca przyczyną — obok po- • budliwości — także niepokoju i drażliwości; cukrzyca, sprzyjają-

71