IMGF73 (5)

81

Do zgłoszonych wyżej wątpliwości i pytań można dodać także następujące: Jak zmieniają się rozwiązania problemu przymusu i wolności w edukacji (kształceniu i wychowaniu) w zależności od przyjęcia takiej czy innej wizji świata i .człowieka? Czy możliwe jest jakiekolwiek wychowanie państwowe bez przymusu? Czy można w tym względzie wychowywać kogokolwiek bez poszanowania na przykład konstytucji danego kraju? Czy można praktycznie pominąć w wychowaniu tradycję, religię, obyczaj, kulturę danego kraju? Czy życie w społeczeństwie nie jest zniewalające? Czy zniewolenia tego można się pozbyć? Czy możliwe zatem jest indywidualne wychowanie, nieuwa-runkowane? Czy możliwe jest wychowanie i kształcenie pozwalające uchwycić to, co wieczne i ponadczasowe?

Oczywiście, listę tych pytań można pomnożyć, zwłaszcza wtedy, gdy odwołamy się do różnych teorii, pojęć i metodologii. Zamiarem moim jest jednak przede wszystkim przyjrzenie się pewnym faktom, a nie teoriom.

1. Pojęcia i fakty

Przymus i wolność to pojęcia często używane, a niekiedy nawet nadużywane. Zdarza się, że częściej myślimy i mówimy o samych, pojęciach niż o faktach. A te ostatnie nie są zwykle ujmowane - przyzwyczaja do tego skutecznie między innymi szkoła - bezpośrednio, lecz w pewnym tle zniekształcającym nasze widzenie. Między innymi na przykład „tło” emocjonalne „zmusza” do utożsamiania przymusu ze złem, a wolności z dobrem. Bardzo różnie zniekształca wymienione pojęcia tło intelektualne (określona wiedza), tło światopoglądowe, ideologie i wierzenia, tło kulturowe i obyczajowe najszerzej pojęte, tło moralne, indywidualna przestrzeń edukacyjna wreszcie¹. Prawdopodobnie największy wpływ na rozumienie tych pojęć, przymusi i wolności, ma tło społeczne (świadomość społeczna), tło zwykłej codzienności. Przymus i wolność towarzyszą nam ustawicznie. Nie jest od nich wolna szkoła. Ta jednak jest przede wszystkim ostoją „przymu-

1

O indywidualnej przestrzeni, edukacyjnej piszę szerzej w pracy Rozjaśnić egzystencją, Poznań 2001.