IMGW96 (2)

XLIV WĄTKI HISTORYCZNEGO TEMATU

sprawę ideologicznej interpretacji procesu historycznego (los, fatum, Opatrzność, idea dziejów itp.), czyli metafizyczną nadbudowę dramatu.

Następujące wątki historycznego tematu Irydiona mogły liczyć w epoce na żywy oddźwięk w symbolicznej sferze dzieła: despotyzm i dekadentyzm cezarów, niezadowolenie, sprzysiężenia i bunty ujarzmionych i wyzyskiwanych ludów, zapowiedź upadku starego świata, zwyrodnienie chrześcijaństwa i sojusz papiestwa z feudalnymi władcami Europy (biskup rzymski Wiktor skutecznie wspiera modlitwą i błogosławieństwem oręż nowego cezara Aleksandra Sewera), myśl o religijno-społecznej reformie ludzkości i nadzieja odrodzenia świata, jaką historiografia i filozofia historii wiązały z wystąpieniem na arenę Niemiec po klęsce Napoleona.

Poeci i eseiści epoki dostrzegali w cezariańskim Rzymie, oprócz analogii moralnych, społecznych i politycznych, także bliskie nowoczesnemu człowiekowi rysy wyrafinowania i dekadentyzmu. Cezarowie-szaleńcy zaczynają uchodzić za poetów życia. Romantyków niepokoił i pociągał ich głód wrażeń, próby realizacji marzenia i przewrotność wyobraźni. Balzac nakreślił w Fizjologii małżeństwa wizerunek pewnego dziwaka, który się dorobił na dzierżawie państwowych podatków:

Ów Bergeret, słynny niegdyś ze swych oryginalności, wysilał imaginację na różne heliogabalizmy: tak np. idąc do Opery pudrował włosy szczerozłotym proszkiem, sam dla siebie iluminował park z niesłychanym przepychem lub wydawał wspaniałe festyny, na których był jedynym gościem.

Przy innej okazji wspomni o „wschodnim zbytku dam starożytnego Rzymu”.

Krasiński nie był pierwszym pisarzem, który wprowa-

dzil Heliogabala do literatury. Był wszakże jednym z pierwszych twórców, którzy odczuli w tej postaci cechy choroby romantycznej. W roku, w którym Irydion wyszedł z druku, w «Revue des Deux Mondes» ukazało się studium o cesarzu Auguście, pióra Franza de Champagny, katolickiego historyka ze szkoły Bossueta i Montalemberta. W latach 1841-3 de Champagny wydał czterotomowe dzieło Les Cesars, w którym rozwijał typowo romantyczną problematykę historyczną, z rozbudowanymi paralelami współczesnymi o antyrewolucyjnej tendencji, sformułowaną w sposób literacki w Irydionie. Wyuzdanie Heliogabala tłumaczył „krwawym illuminizmem” pochodzącym ze wschodnich misteriów.

Flaubert pisał w liście z 7 czerwca 1844 roku:

Toteż uwielbiam Nerona: to szczyt starożytnego świata! Biada temu, kto nie drży czytając Swetoniusza! Przeczytałem ostatnio żywot Heliogabala u Plutarcha. Ten człowiek ma w sobie piękno odmienne od piękna Nerona. To jest bardziej azjatyckie, bardziej gorączkowe, bardziej romantyczne, bardziej rozpasane. To już wieczór, nie dzień, szał przy pochodniach. Ale Neron jest spokojniejszy, piękniejszy, bardziej antyczny, o rozgłosie większej miary, słowem wyższy. Masy straciły swą poezję od czasów chrześcijaństwa.

W pierwszej serii Legendy wieków Wiktora Hugo znalazł się ustęp Decadence de Romę. O ekstrawagancjach Heliogabala pisał Cezar Kantu w Historii powszechnej. Polski zesłaniec Aga ton Giller opisując osobliwe fantazje wielkorządcy kopalni syberyjskich, Naryszkina, obdarzonego więcej niż szeroką naturą rosyjską, powiada: „Na-ryszkin był to tyran ekscentryczny, fiksat w guście Nerona lub Heliogabala”. Widmo Heliogabala, romantyka i de-kadenta, pojawia się potem w Iluminacjach Rimbauda (w Conte). Następnym wcieleniem artystycznego dekaden-