IMGu02 (2)

Stery t nouy swiat

Aktywizacja ludności z terenów wschodniobałty_c. kich nastąpiła nieco później niż w kręgu nordyjskii^ Zasoby bursztynu z Sambii i z rejonu ujścia Niemny stały się przedmiotem handlu od III, ewentualnie n OEB. Tłumaczyłoby to ożywione kontakty niektórych obszarów Europy Środkowej z Południem (via kultura trzciniecka i otomańska) i wyraźną ekspansywnośćśrodowiska otomańskiego ku północy, z usadowieniem się enklaw otomańskich z osiedlami obronnymi w rejonie ważnych przejść przez Karpaty (dolina Dunajca i Wisłoki). Napływ brązu spowodował też od EU OEB akty-wizację lokalnych ośrodków metalurgicznych, zwłaszcza na terenie Sambii. ZII i 1. połowy EU OEB znane są z tego terenu kurhany z koncentrycznymi kręgami kamiennymi, zawierające pochówki szkieletowe. W 2. połowie IU i w IV OEB, przy nie zmienionej architekturze grobowej upowszechniły się pochówki ciałopalne popielnicowe lub składane w obstawach kamiennych. W tym okresie napływały też brązy nordyjskie z południowej Szwecji i łużyckie, co wskazuje na aktywizację __________ wymiany międzygrupowej.

4yc 372

Wyroby bcązowe charattery-styczne eta aśrotSłćwr wac*x>-■tafaaBycMcSi ze śród a. ■ -=■ ygigetem epoki brązu

Niewątpliwie, dalekosiężne kontakty handlowe przyczyniły się też do ożywienia kulturowego obszarów położonych jeszcze bardziej ku północnemu wschodowi (Kurlandia, rejon Zatoki Ryskiej). Od 2. połowy EU OEB zaczęły się coraz bardziej rozpowszechniać w tej strefie brązy nordyjskie. Z czasem (w początkach I tysiąclecia BC), pojawiły się one nawet w dorzeczu górnej i środkowej Wołgi. Podłożem tego zjawiska były zapewne rozwijające się kontakty handlowe Skandynawii, na szlaku Gotlandia, Wyspy Alandzkie, ujście Dźwiny, górna i środkowa Wołga, Kama i Biełaja - sięgające uralskich złóż miedzi.

Między Karpatami, stepem i ostępami leśnymi — epoka brązu na terenach Europy Środkowo-Wschodniej

Obszary położone między dorzeczami górnej Warty i Prosny na zachodzie, środkowym dorzeczem Dniepru na wschodzie, łukiem Karpat na południowym zachodzie i strefą zwartych lasów Niżu Wschodnioeuropejskiego na północnym wschodzie, wyróżniały się w epoce brązu własną historią i tempem przemian cywilizacyjnych. Ich odrębność ekologiczną (geobotaniczną) determinowała przewaga środowisk lasu liściastego lub mieszanego z udziałem rozległych zbiorowisk lasu parkowego, rzadziej bezleśnych trawiastych. Z punktu widzenia geomorfologicznego są to głównie tereny wyżyn z zyznyrm (często naiessowymi) glebami oraz ich północnego, niżowego obrzeża. ich wspólną cechą jest też brak zasobów rud metali eksploatowanych w epoce brązu na większą skalę, jak i położenie w sąsiedztwie tygla przemian cywilizacyjnych, ja-kim była w tych czasach Kotlina Karpacka i jej południowo-wschodnie obrzeża. Tempo zimari cywilizacyjnych było tu jednak wyraźnie mniejsze, co spowodowało powstanie sw^/istej niszy kulturowej, w której kultywowane były tradycje starsze

U progu epoki brązu trnmy re łączyły przede wszystkim wspólne tradycje kulturowe, reprezentowane przez ugru zwania w typu* późno* i cpisznurowyni, takie jak kul* rury pr</t//nuierz.an<jwicka (C .hłoptce*Veself), mu*r/.aiiowicka i strzyżowska, gródecko-zzis/łt/icka na Wołyniu i podkarpacka w górnym dorzeczu Dniestru oraz. .ratlkowo-dtńeprzaśkduL Ich wspólną cechą było jHidołm-ńsiwo rytuału pogrzebowty > z doini-

_nacją inhumacji (zwłaszcza w zachodniej części tego kręgu), przy pojawianiu się kremacji, zwłaszcza w strefie wschodniej (kultura środkowodnieprzańska). Pochówki szkieletowe składano najczęściej w pozygi skurczonej na boku, przy czym dość często (zwłaszcza w strefie zachodniej) sposób ułożenia uwarunkowany był płcią zmarłych (mężczyźni na boku prawym, kobiety na lewym). Stopniowo zanikł zwyczaj wznoszenia kurhanów (zwłaszcza w zachodniej części kręgu) i zaczęły pojawiać się coraz obszerniejsze, płaskie cmentarzyska. Zwiększyła się też z czasem wielkość i liczba osiedli. Te ostatnie zjawiska odzwierciedlały zachodzące w owym środowisku przemiany modelu gospodarczego i osadniczego. Stopniowe zwiększanie udziału gospodarki rolniczej, przy zachowaniu jednak dominującej roli hodowli, sprzyjało stabilizowaniu się struktur osadniczych. O jedności oblicza kulturowego tego kręgu świadczy też podobieństwo inwentarzy. Łączy je bowiem zarówno typ wytwórczości ceramicznej (z dominacją stylistyki sznurowej w zdobnictwie naczyń) i znaczny udział instrumentarium kamiennego i krzemiennego (topory, siekiery, grodki strzał), jak również pierwsze zwiastuny przełomu technologicznego w postad nielicznych wyrobów brązowych. Wywodzą się one najczęściej z ośrodków karpackich lub stepowych (katakumbowych). W zestawieniu z ubóstwem inwentarza brązowego, wytwórczość kamieniarska i krze-mieniarska stała na niezwykle wysokim poziomie. Przykładem mogą tu być groty oszczepów i sierpy kunsztownie wykonane z krzemienia kredowego, występującego na Wołyniu, czyjpodkowodnieprzańskie topory kamienne.

przemiany modelu gospodarczego I osadniczego

kompleks kultur Trzclniec--Komarów-Sośnica

Tendencje zmian w strukturach gospodarczych i osadniczych widoczne we wczes-nym okresie brązu na tych terenach, ujawniły się ze wzmożoną siłą w kolejnym etapie przemian kulturowych, które ogarnęły to środowisko w starszej fazie środkowego brązu, przypadającej na 1. połowę II tysiącleda BC. Na bazie kultur późno- i episznuro-wych ukształtował się wówczas rozległy kompleks kultur Trzdniec-Komarów-Sośni-ca. Najbardziej zachodni z tych zespołów, kultura trzdniecka, zajmował obszary od górnego dorzecza Warty i Prosny na zachodzie, po Wołyń i południową część Polesia na wschodzie; kultura Sośnicka - środkowe Podnieprze; komarowska zaś - górne i środkowe podnieś trze. Ich powstawanie było wyrazem pogłębienia się zachodzących przemian oraz wpływów zewnętrznych, szczególnie ze środowisk bardziej zaawanso-wanych cywilizacyjnie, zwłaszcza w zakresie rozwoju metalurgii brązowej (kultury: Cosrięa i Monteoru, ceramiki wielowałeczkowej, Otomani i madziarowska). Istotną