IMG�40

290

CZWARTORZĘD

Bardzo istotnym czynnikiem, kształtującym stosunki konkurencyjne w zbiorowiskach leśnych, była ewolucja gleb. Według Andersena (1969) stopniowe przekształcanie się żyznych gleb z próchnicą typu muli w gleby kwaśne z próchnicą typu mor jest konsekwencją naturalnych mechanizmów procesu glebotwórczego, którego tempo jest uzależnione od substratu glebowego. Na większości obszarów północnej i środkowej Europy ubożenie gleb rozpoczęło się już na początku okresu subborealnego (stadium oligokratyczne wg Andersena 1964), a następnie proces ten przyspieszyły zmiany klimatu i działalność człowieka. Postępująca oligotrofizacja siedlisk umożliwiła inwazję roślin acidofilnych (Andersen 1969, Stockmarr 1975).

Przemianom podlegały zarówno struktura roślinności, jak i jej skład gatunkowy. Na znacznych obszarach miejsce naturalnych, wysokopiennych lasów zajęły antropogeniczne lasy odroślowe, zwiększał się areał obszarów wypasanych i branych pod uprawę. Następowała przebudowa składu gatunkowego zbiorowisk leśnych (sukcesja retrogresywna wg Iversena 1964), w których stopniowo traciły znaczenie bardziej wymagające pod względem klimatycznym i edaficznym, a równocześnie narażone na eksploatację gospodarczą, dotychczasowe składniki mezo-filnych lasów liściastych. Ich miejsce stopniowo zajmowały gatunki prężniejsze, a więc bardziej konkurencyjne w warunkach pogarszającego się klimatu, ubożejących gleb i presji gospodarczej, do których należały: sosna oraz nowo przybyłe na teren Polski grab (Carpinus betu his), buk (Fagus sybatica) i jodła (Abies alba).

Jodła zaczęła się rozprzestrzeniać na terytorium Polski około 5 000 lat ^l4C BP z południowego zachodu, poprzez Sudety i Bramę Morawską. Swój niemal współczesny zasięg uzyskała około 3 000 lat ^UC BP. Zajęła wraz z bukiem żyżniejsze gleby regla dolnego, wypierając św ierk na siedliska bardziej kwaśne i w wyższe położenia regla górnego (Ralska-Jasiew iczowa 1999) oraz rozprzestrzeniła się w pasie w yżyn (Szczepanek 1989b).

Migracja buka odbywała się wzdłuż kilku szlaków południowych oraz drogi z północnego zachodu (Ralska-Jasiew iczowa 1983). Ekspansja z kierunków południowych. która rozpoczęła się około 5 000 lat ^MC BP. doprowadziła już około 3 000 łat ^,4C BP do zasiedlenia przez to drzewo obszarów górskich i wyżynnych. Na północnym zachodzie buk pojawił się dopiero 3500--3 000 lat PC BP, tj. ok. 4 000-3 200 lat kalendarzowych BP i tempo jego wędrówki przez teren Pomorza było znacznie wolniejsze (Laiałowa 1995).

Przypuszcza się, ż* pierwsze stanowiska grabu, wkraczającego od wschodu t praw dopodobnie od południa pracz Bramę Morawską, pojawiły się na terenie naszego kraju

już pod koniec okresu atlantyckiego (Ralska-Jasiewiczo-wa 1983). Początkowo migracja tego gatunku była jednak bardzo powolna i dopiero zniszczenia na siedliskach lasów liściastych, dokonane najpierw przez plemiona neolityczne, potem przez osadnictwo kultury łużyckiej, umożliwiły bardzo dynamiczną jego ekspansję, zwłaszcza ok. 3 500-2400 lat ¹⁴C BP, a następnie w okresie wędrówek ludów.

Okres subatlantycki (2 500 lat ’⁴C BP, ok. 2 600 lat kalendarzowych BP do dziś). Ewolucja szaty roślinnej i krajobrazu Polski w okresie subatlantyckim była kontynuacją przemian zapoczątkowanych w okresie poprzednim, zwłaszcza od ok. 3 500 lat ^l4C BP, które można wiązać z wejściem w stadium telokratyczne cyklu interglacjalnego. Szczególnie na terenach górskich i w północnej Polsce nasiliły się procesy powstawania torfowisk wysokich z gospodarką ombrogeniczną. Postępujące ochłodzenie, zwilgotnienie i coraz mniejsza stabilność klimatu, przy rosnącej presji antropogenicznej, powodowały zmiany stosunków • mkurencyjnycfa między głównymi składnikami isów. Do momentu intensywnych odlesień w czasach historycznych, na terenie południowej Polski (ryc. 80) specyfikę zbiorowisk leśnych kształtowały buk, jodła i grab. W Polsce środkowej i północnej (ryc. 81 i 82) do najważniejszych składników lasów liściastych należał grab. Od północnego zachodu dynamicznie rozprzestrzeniał się buk (ryc. 85).

4

sj    •    *    •

KOŁCZEWO J RACZĘ    ZURAW1EC PUSZCZA

DARŻLUBSKA

Ryc. 85. Krzywe pyłkowe grabu (Carpmus) i buka (Fagus) ze stanowisk na wysoczyznach morenowych wzdłuż Pobrzeza Bałtyku: Kołczewo i Jezioro Raczę leżą na Wolinie, torfowisko Zu-rewiec w środkowe) części pobrzeza. Puszcza Darżlubska we wschodniej części tego regionu (Latatowę 1905)