Czynniki polityki zagranicznej2

74 część pierwsza: Zaiys teorii stosunków międzynarodowych

Czynnik przestrzeni jest bardzo istotny z militarnego punktu widzenia, szczególnie w regionach słabo rozwiniętych. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że zarówno wady, jak i zalety rozległości terytorialnej słabną, natomiast zdecydowanie istotnego znaczenia nabierają: zagospodarowanie terenu, gęstość i koncentracja zaludnienia oraz sieć komunikacyjna.

Podobnej ewolucji uległ czynnik terytorialny w sferze gospodarczej. W tych państwach, gdzie odsetek ludności wiejskiej jest niewielki, rozległość terytorialna może być raczej przeszkodą aniżeli udogodnieniem, czy też przesłanką wzrostu gospodarczego.

Zbliżoną analizę można także przeprowadzić, jeśli zechcemy rozpatrywać rzeźbę terenu oraz uwarunkowania klimatyczne, poza tym kształt terytorium oraz bonitację granic.

Współcześnie wzrasta natomiast rola i znaczenie posiadanych zasobów naturalnych jako kryterium aktualnej bądź potencjalnej siły państwa. Stwarzają one możliwość oddziaływania na stosunki międzynarodowe, a tym samym umożliwiają wykazanie skuteczności polityki zagranicznej państwa.

Istotną rolę, niejednokrotnie podstawową, w kreowaniu polityki zagranicznej państwa odgrywa położenie geopolityczne. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na fakt, że nie zawsze położenie geograficzne jest tożsame z położeniem geopolitycznym. Na zmianę położenia geograficznego państwa - np. przesunięcie granic - wpłynąć mogą jedynie wielkie konflikty zbrojne. Można zatem przyjąć, że jest ono raczej niezmienne. Położenie geopolityczne natomiast ma charakter bardziej względny. Zjawisko to nabrało, na skutek wielu międzynarodowych uwarunkowań, nowych treści. Przykładem mogą być kraje neutralne i niesprzymierzone, które odnoszą korzyści zarówno w sferze bezpieczeństwa, jak i rozwoju współpracy międzynarodowej. Ponadto zmianie uległo znaczenie państw buforowych w polityce wielkich mocarstw. Posiadają one mianowicie zdecydowanie większą swobodę, także w polityce zagranicznej. Ewolucja technik wojennych państw i strategii mocarstw wpływa na zmiany geopolitycznych uwarunkowań państw.

Oto przykłady ilustrujące zmienność położenia geopolitycznego oraz możliwość różnorodności jego interpretacji.

Do czasów II wojny światowej Stany Zjednoczone hołdowały zasadzie „izolacjo-nizmu”, czując się całkowicie bezpiecznie pod ochroną dwóch oceanów. Wyjątek stanowiła półkula zachodnia, która traktowana była zawsze przez Amerykanów jako strefa bezpieczeństwa państwa. Rozwój wydarzeń na frontach II wojny światowej zmusił niejako Stany Zjednoczone do wyznaczenia nowych granic bezpieczeństwa w Europie na Łabie oraz na przeciwległych krańcach Pacyfiku, na linii Korea Południowa, Japonia, Tajwan i Filipiny. Kroki te przełamywały stan dotychczasowej izolacji. Kolejny etap polityki amerykańskiej to propagowanie idei globalizmu i wysuwanie propozycji licznych koncepcji „uporządkowania świata”, m.in. koncepcji „ciągłego bezpieczeństwa” obejmującego cały glob, a także rejony Wszechświata.

Przekonywającym dowodem są także kraje skandynawskie, które w obliczu zmian, jakie niesie przystąpienie do struktur europejskich, podzieliły się niejako i obecnie ich stanowiska nie są jednoznacznie określone. W wielu przypadkach „otworzenie się” na Europę okazało się zbyt trudne dla społeczeństw przyzwyczajonych do samodzielnego i raczej nieskrępowanego decydowania o własnym losie. Konieczność dostosowania się do wymogów w dziedzinach polityki, gospodarki, kultuiy w przypadku udziału w strukturach europejskich potraktowana została jako swego rodzaju zamach na wolność niektórych z krajów skandynawskich.

Kolejnym czynnikiem polityki zagranicznej jest integralność terytorialna państw. Poszczególne kraje przywiązują ogromne znaczenie do maksymalnej ochrony swej integralności, szczególnie w przypadkach, kiedy ich tytuł do określonych powierzchni jest niejasno określony, sporny, kwestionowany przez inne państwo. Terytorialność państw oznacza, że określony obszar powierzchni może znajdować się pod władzą wyłącznie jednego państwa. Jest to podstawowy atrybut suwerenności państwowej. Na arenie międzynarodowej państwo jest tym bezpieczniejsze, im ma większe, jednoznaczne poczucie bezsporności jego terytorium, zarówno pod względem granic, ich statusu prawnego, jak kwestii etnicznej.

Każde państwo przy wytyczaniu i kreowaniu swojej polityki zagranicznej kieruje się z jednej strony swoim stosunkiem i stanowiskiem do państw sąsiadujących, ale oczywiście bierze także pod uwagę poczynania, zamiary i stanowiska państw ościennych wobec niego samego. Poza tym, niezmiernie ważna jest więź narodu z ziemią, na której on pracuje, którą zamieszkuje. Ma to głębokie podłoże historyczne, stanowi fundamentalne podwaliny dla patriotyzmu, tożsamości i świadomości narodowej. Dlatego też tak znaczące powinno być dla rządów poszczególnych państw stanowisko społeczeństw przy budowaniu różnego rodzaju układów sił, mimo iż czasami z politycznego punktu widzenia mogłoby okazać się to uciążliwe. Stanowi to swego rodzaju tradycję polityki zagranicznej.

Kolejnym z grupy czynników warunkujących politykę zagraniczną jest czynnik ludnościowy. W czasach, gdy przemysł w znacznym stopniu opierał się na sile roboczej, liczba ludności w danym państwie była wskaźnikiem jego kondycji gospodarczej. Liczba ludności wpływała zatem na określenie potęgi państwa na arenie międzynarodowej. W tym przypadku czynnik ten stanowił także o potędze militarnej, ze względu na podobny stan rzeczy, jeśli chodzi o techniki wojenne. Rewolucje przemysłowe, postęp techniczny diametralnie sytuację tę odmieniły. Podstawą siły państwa stała się nie liczba ludności, lecz globalny dochód narodowy. Trzeba zaznaczyć, że stosunkowo mała liczba ludności danego państwa nie musi hamować postępu materialnego, może go nawet przyspieszać. Przykładem może być Szwajcaria, która przy liczbie ludności 6,9 min mieszkańców osiągnęła w roku 1992 dochód narodowy na jednego mieszkańca w wysokości 36 230 $. W odniesieniu do większości krajów uprzemysłowionych związek pomiędzy liczbą ludności a potencjałem ekonomicznym jest zachowany, występuje zatem zależność wprost proporq'onalna. Odwrotnie jest w większości krajów rozwijających się.