Czynniki polityki zagranicznej1

72    4 część pierwsza: Zaiys teorii stosunków międzynarodowych

Niektórzy badacze wprowadzili do teorii polityki zagranicznej koncepcję socjologiczną „jednostki działania” (unit act). Jest to wynikiem tego, iż w państwach o systemie totalitarnym lub autorytarnym, również w państwach demokratycznych, w których polityka zagraniczna leży w gestii najwyższych organów władzy wykonawczej (system prezydencki) priorytety i sposoby realizacji tej polityki wyznacza przywódca. Wtedy to jego osobowość oraz poglądy polityczne oddziaływują silnie na postępowanie państwa na arenie międzynarodowej. Zatem centralnym ogniwem polityki zagranicznej jest zawsze decydent, który rzeczywiście określa i konkretyzuje zewnętrzne interesy państwa oraz porządkuje je w skali ważności. Wypływa z tego kolejny wniosek: mianowicie na działania podejmowane w sferze polityki zagranicznej należy patrzeć przez pryzmat ludzi. Ogromne znaczenie przywiązuje się obecnie do indywidualnych cech przywódców, ich odporności psychicznej, woli, zdolności przewidywania, a także kondycji fizycznej mającej niewątpliwy wpływ na sprawność umysłową i psychiczną.

Polityka zagraniczna pojmowana jako działanie państwa względem innych państw to przejaw nie tylko własnych interesów, lecz także wynik cudzego postępowania. Każdorazowa zmiana w postępowaniu innych państw pociąga za sobą konieczność zweryfikowania zasadności własnej działalności, jeśli zachodzi taka potrzeba natychmiastowej korekty. Ważne jest, aby zdawać sobie sprawę, że posunięcia wynikające ze zmian na arenie międzynarodowej są często oparte w większym stopniu na intuicji niż na wiarygodnej analizie faktów. Godne zwrócenia uwagi jest także to, że swoboda decydentów podlega ograniczeniom, i to nie jedynie przez instytucje demokratyczne. Otóż rozmaite grupy nacisku prowadzą utajoną kontrolę polityki zagranicznej niemal we wszystkich współczesnych państwach. Tzw. kontrola korygująca (czasami nawet blokująca) działań decydentów dokonywana jest przez biurokrację resortów i instytucji współuczestniczących w wykonywaniu polityki zagranicznej, którą porównuje się do góry lodowej: podjęcie większości decyzji następuje „pod powierzchnią”, czemu towarzyszy rutyna i brak innowacyjności, ale jednocześnie chłodna ocena i racjonalizm. Innym, aczkolwiek pokrewnym ogranicznikiem swobody i dowolności decyzji jest planowanie długofalowych działań i zachowań państwa w przewidywanej sytuacji. Współcześnie praktykuje się programowanie polityki zagranicznej, któremu podwaliny stworzyły Stany Zjednoczone, konkretnie amerykański Departament Stanu podczas II wojny światowej, aczkolwiek oceny co do skuteczności takiego postępowania są różne i wielokrotnie rozbieżne, głównie z uwagi na elementy przypadkowości w polityce międzynarodowej oraz cha-otyczność działań, które niestety są charakterystyczne dla poczynań wielu państw.

Wydaje się jednak poprawne przyjęcie stanowiska, że polityka zagraniczna współcześnie funkcjonujących państw zasadniczo jest procesem racjonalnego myślenia decydentów. Niewątpliwie proces ten jest warunkowany sposobem odczytywania przez owych decydentów interesu narodowego, motywacji szczegółowych, analizy sytuacji oraz bilansowej oceny własnych możliwości.

Polityka zagraniczna nie jest tylko i wyłącznie jedną z polityk szczegółowych, tak jak rip. polityka kulturalna, gospodarcza, społeczna, jest ona natomiast drugą stroną polityki wewnętrznej. Poszczególne polityki szczegółowe mają swój wymiar - przedłużenie zagraniczne.

2. Czynniki polityki zagranicznej

W literaturze przedmiotu spotykamy wiele propozycji klasyfikacji czynników polityki zagranicznej państwa. Najbardziej właściwe, niejako neutralne, wydaje się przyjęcie podejścia elastycznego, nie faworyzującego żadnego z czynników, ani też nie umniejszającego w sposób lekceważący któregokolwiek z nich. Obserwacje i badania dowodzą, że różne elementy środowiska geograficznego, wielkość i struktura ludności, potencjał gospodarczy, narodowe zdobycze kulturowo-cywilizacyj-ne, cechy ustrojowe, wszystko to oddziaływuje na kształt polityki zagranicznej, jej cele, zasady, metody i skuteczność. Indywidualne rozpatrywanie przypadków poszczególnych państw dowodzi, że czynniki odgrywają różną rolę: albo zaskakująco znaczącą, lub wręcz odwrotnie - zdumiewająco marginesową. Ważne jest, aby mieć świadomość, że zawsze czynniki te są zmienne w czasie i zawsze występują w silnym powiązaniu i współzależności.

Obecnie charakterystyczne dla współczesnych czasów jest zjawisko, które można by określić mianem wzmożonej ruchliwości państw w międzynarodowym porządku ich ważności. Dotyczy to przede wszystkim czynnika gospodarczego, a naświetla to choćby taki przykład: lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte przyniosły szybki i znaczący rozwój ówczesnej RFN, także Japonii, równocześnie nastąpił względny regres gospodarki brytyjskiej. Zdarza się i tak, że wzrost lub spadek siły państwa nie mają wiele wspólnego ze skutecznością jego polityki gospodarczej, postępu społecznego itp. Dosyć jednoznacznym i ewidentnym przykładem może być tutaj awans państw eksportujących ropę naftową po 1973 roku. Odpowiednie i umiejętne wykorzystanie układu sił nadało tym krajom doniosłą rangę międzynarodową, pomimo iż ani ustroje tych państw, ani stopień zacofania społecznego nie uległy zauważalnym poprawom.

Poza wolą i możliwościami działania państwa nastąpić może zmiana w jego położeniu i randze strategicznej, która to z kolei znacząco wpłynie na skuteczność jego polityki zagranicznej.

Środowisko geograficzne jest tym czynnikiem, który wpływa na politykę zagraniczną państw w kilku różnych funkcjach o zmiennym historycznym znaczeniu. Jedną z nich, niewątpliwie wiodącą, jest wielkość, czyli powierzchnia terytoriów państwowych. Dawniej była to funkcja nadrzędna, gdyż w zdecydowanym stopniu stanowiła o obronności kraju. Nie jest to oczywiście równoznaczne z tym, że dzisiaj czynnik rozciągłości terytorialnej jest bez znaczenia. Wręcz przeciwnie, w dalszym ciągu zachowuje swą istotną wartość.