Czynniki polityki zagranicznej4

78 część pierwsza: Zarys teorii stosunków międzynarodowych

Następny z grupy czynników, warunkujący politykę zagraniczną państw, to czynnik ekonomiczny. Wydaje się oczywisty fakt, że kraje dysponujące większymi zasobami ludzkimi i w rezultacie znacząco większym dochodem narodowym na głowę mieszkańca liczą się w stosunkach międzynarodowych bardziej niż kraje nawet wysoko rozwinięte, ale małe. Zasobność i duże rozmiary gospodarki narodowej mogą decydować, i czynią to, o zakresie i skali pomocy udzielanej partnerom zagranicznym. Działania takie sprzyjają z kolei wynikom akcji dyplomatycznych.

Jeżeli chodzi o czynnik ekonomiczny, to bardzo znamienną rolę odgrywa tutaj nowoczesność struktury gospodarki narodowej. Nie można bowiem rozpatrywać na jednej płaszczyźnie krajów, w których dominuje przemysł i mamy do czynienia z najnowocześniejszymi technologiami, z krajami rolniczo-surowcowymi, które zawdzięczają swoją pozycję przede wszystkim zasobom naturalnym i zmasowanej pracy prostej. Są kraje wnoszące wszechstronny wkład w światowy postęp, takie jak Stany Zjednoczone czy Francja lub Wielka Brytania, ale także i takie, które odnoszą znaczące osiągnięcia i sukcesy jedynie na wybranych odcinkach. Wiele krajów, niewielkich pod względem skali gospodarczej (np. Belgia, Holandia, Dania, czy Szwajcaria), ma opanowane przeróżne wycinki nowoczesnej speqalistycznej produkcji przemysłowej. Są w nich bardziej konkurencyjne niż największe potęgi światowe.

Wymiana towarowa o charakterze międzynarodowym to jeden z wyznaczników i jednocześnie mierników współpracy z partnerami zagranicznymi. Poza tym inne możliwości, jakie niesie ze sobą wymiana różnorodnych usług: turystyka, bankowość, szeroko pojęte dobra kulturalne itp., są sposobnościami tworzenia nowych płaszczyzn współpracy, współzależności, a to są z kolei niewątpliwie wyzwania dla polityki zagranicznej. Utrzymuje się pogląd, iż im wyższy jest poziom rozwoju ekonomicznego danego państwa, tym większe możliwości poprawnego i skutecznego działania na międzynarodowej arenie gospodarczej.

Tożsamość kulturowa to następny czynnik wywierający wpływ na kształt polityki zagranicznej danego kraju. Charakterystyka kulturowa poszczególnych narodów znajduje odzwierciedlenie we wszystkich sektorach ich egzystencji społecznej. Kreuje ich stopień aktywności, formy i charakter instytucji politycznych, umiejętności organizatorskie, ogólnie pojętą dyscyplinę, stopień przywiązania do niezależności i suwerenności państw, praworządności, demokratyzmu itp. Znajduje to także wyraz w kwestiach ludnościowych, mianowicie w stopniu przyrostu naturalnego, aktywności grup młodzieżowych, kobiecych, a także ludzi objętych wiekiem emerytalnym. Jest to bardzo ważne z punktu widzenia obecności w środowisku międzynarodowym państw, bowiem kwestie zasadnicze, takie jak stosunek do sprawy pokoju, zbrojeń, rozbrojenia, wychowania społeczeństw, to także kwestie kulturowe. Często niestety odnotowuje się istnienie negatywnych tendencji społecznych wynikających właśnie z tradycji kulturowych. Oczywiście żadne państwo nie może pozwolić sobie na oficjalne stwierdzenia istnienia takowych, niemniej jednak naiwnością byłoby sądzić, że one nie występują.

Uogólniając, polityka powinna być realizacją dążeń narodowych. Oczywiście musi towarzyszyć temu zdrowy rozsądek, bowiem chociażby wymogi bezpieczeństwa skłaniać muszą do wielu kompromisów. Wielokrotnie zatem porzucić trzeba narodowe sentymenty.

Tożsamość kulturowa każdego kraju ulega ewolucji. Uważa się, że im większe są podobieństwa w tradycji krajów, tym łatwiejsze jest komunikowanie pomiędzy państwami. Ważne jest także, jak dorobek kulturowy danego państwa postrzegany jest przez inne podmioty stosunków międzynarodowych. Jeżeli jest on powszechnie akceptowany i szanowany, to odpowiednie koncepcje i strategie pozwalają wykorzystać ten fakt w polityce zagranicznej.

Ustrój, czyli sposób zorganizowania społeczeństwa, decyduje znacząco o obiektywnej sile narodu oraz państwa, o jego pozycji na arenie międzynarodowej, a także o skuteczności polityki zagranicznej. Czynnik ustrojowy obejmuje swym zasięgiem wszystkie sfery życia narodowego, począwszy od politycznej przez ekonomiczną. Ujmuje oczywiście także możliwe do zaistnienia wzajemne powiązania, współzależności, współdziałania. Jeżeli ustrój danego kraju cieszy się społecznym poparciem, dzięki czemu kraj może poprawnie rozwijać się i dojrzewać w sferze ideologicznej, a ma to także pozytywny wpływ na zwartość narodową, to oczywiście ma to wszystko znaczenie dla formy polityki zagranicznej państwa, jej celów oraz metod i skuteczności.

Zaobserwowaną prawidłowością jest fakt, że państwa charakteryzujące się podobnymi ustrojami oraz podobnymi ideologiami funkcjonują w stosunku do siebie w silnych powiązaniach. Jeżeli chodzi o politykę zagraniczną, to skłaniają się ku wzajemnej, intensywnej współpracy. Zauważalne jest także preferencyjne traktowanie się przez partnerów o zbliżonych cechach systemowych. Oczywiście, jak w każdym przypadku, nie można tego zjawiska uogólniać - przykładem może być w przeszłości chociażby konflikt radziecko-chiński, czy też chińsko-wietnamski, grecko-turecki itp.

Niewątpliwym pozytywem współczesnych ustrojów państwowych jest skłonność do wykorzystywania pomyślnych doświadczeń państw o odmiennych rozwiązaniach systemowych - postęp w dziedzinie polityki socjalnej, czy też przenikanie na coraz to nowe terytoria rozwiązań dotyczących funkcjonowania gospodarki rynkowej. Nie można zatem mówić o braku możliwości współpracy, współistnienia między państwami o odmiennych systemach. Przeciwnie, występują pomiędzy nimi współzależności obejmujące niemal wszystkie dziedziny życia.

Poszczególne czynniki warunkujące politykę zagraniczną państwa możemy również sklasyfikować ze względu na ich charakter na czynniki wewnętrzne, np. ustrój polityczny danego państwa, i czynniki zewnętrzne, np. oddziaływanie innych państw i instytucji o charakterze międzynarodowym. Inną klasyfikacją może być podział na czynniki subiektywne, np. realizowane założenia doktrynalne elity rządzącej, i czynniki obiektywne, np. położenie państwa, jego granice itp.