Kompendium Wiedzy geografii62

w innym miejscu. Utrzymuje ona ścisłe kontakty z własnym państwem narodowym, ale jej członkowie nic są obywatelami tego państwa. W stosunkach międzynarodowych istnieją dążenia do uznania praw mniejszości narodowych dla etnosów autochtonicznych. Państwo narodowe nieraz wykorzystuje mieszkające w nim mniejszości do celów wewnątrzpolitycznych, a swoją ludność żyjącą za granicą — w polityce zewnętrznej, np. do wywierania nacisku politycznego na inny kraj. Często państwo macierzyste żąda od innego kraju roli gwaranta praw dla zamieszkujących jc swoich mniejszości narodowych. Regulacji takich dokonuje się przez umowy międzynarodowe. Na przykład według traktatu lozańskiego z 1923 roku Turcja jest gwarantem praw Turków etnicznych zamieszkałych na terenie Tracji greckiej. Bardzo istotny jest czas powstania mniejszości, miejsce, obszar przez nią zajęty i występujące na nim ilościowe proporcje między tą mniejszością a innymi oraz stopień jej powiązań z własnym państwem narodowym (np. Albariczycy, stanowiący ok. 90^ mieszkańców Kosowa, praktycznie nic mieli po II wojnie światowej żadnych kontaktów ze swoimi rodakami z Albanii).

Szeroko rozpowszechniona jest opinia, że nadawanie specjalnych praw mniejszościom nie jest konieczne. Ich prawa ludzkie i obywatelskie powinny być takie same, jak prawa obowiązujące pozostałych obywateli państwa, zagwarantowane w' konstytucji, w aktach prawnych i ustawach. W tym rozumieniu prawa ezlowicka są ponad prawami etnicznymi, ponieważ zawierają w sobie prawa indywidualne dotyczące członków mniejszości.

Nieraz zwarte mniejszości narodowe dążą do uznania ich za „naród konstytuujący” — np. Albańczycy w Macedonii domagają się równego traktowania z Macedończykami, co w istocie oznaczałoby przejście od państwa narodowego do federalnego. Bardziej radykalne są wystąpienia z roszczeniami do terytorialnej autonomii lub wprost do uzyskania niepodległości. Takie zjawisko obserwuje się w przypadku mniejszości narodowych będących w danym regionie najliczniejszymi etnosami — np. Czeczeńcy, zamieszkujący część Kaukazu należącą do Rosji, dążą do separacji i utworzenia niepodległego państwa. (Patrz hasła: Naród, Etniczna grupa, Wspólnota społeczna).

MOCARSTWO

Państwo odgrywające dużą rolę w stosunkach z innymi podmiotami władzy na święcie. W zależności od ustroju i polityki mocarstwa jego rola może być mniej lub bardziej decydująca, wprowadzana metodami porozumienia lub przymusu. Każde mocarstwo dąży do osiągnięcia sprzyjających warunków realizacji swoich celów zewnętrznych.

Mocarstwo

globalne

Mocarstwo

światowe

Mocarstwo globalne (termin wprowadzony przez G. Modclskicgo; Parker G., 1998) jest państwem, które w różnych okresach osiągało duże, aczkolwiek ograniczone (cząstkowe), wpływy na arenie światowej. Takimi państwami są np. Rosja (podobnie jak ZSRR), Hiszpania, Francja. Niemcy i Japonia. Nic kwalifikują się one jednak do kategorii prawdziwego mocarstwa światowego, do której Modclski zalicza imperium rzymskie, natomiast w czasach nowszych Portugalię, Holandię, Wielką Brytanię, a obecnie Stany Zjednoczone Ameryki. Jak widać, wszystkie wymienione kraje są potęgami morskimi. Prawdziwe mocarstwa światowe inicjują tzw. długie cykle rozwoju w gospodarce, innowacyjność w sferze produkcji i komunikacji oraz poznaniu świata. (Patrz hasła: Heartłand. Rimland).

Hegemonia

Mocarstwa nabierające siły oraz znajdujące się w okresie dojrzałości dążą do hegemonii, czyli dominacji w skali regionalnej lub światowej nad innymi podmiotami stosunków międzypaństwowych. W sensie przestrzennym dominacja implikuje stworzenie nośników hegemonizmu (struktury oddziaływania politycznego, gospodarczego i militarnego — np. zajęcie kluczowej pozycji w organizacjach międzynarodowych i handlowych, punktach obserwacji i kontroli komunikacji, dyslokacji wojsk, w tworzeniu baz wojskowych itd.).

Ekspansja

Szczególnie charakterystyczny dla państw budujących swoją mocarstwowość jest ekspansjonizm. Już w pierwszej teorii geopolitycznej Ratzla ekspansjonizm wiązany był z potęgą państwa. Klasyczna ekspansja zakładała opanowanie terytoriów w obrębie regionu, a nieraz i świata, oraz ich podporządkowanie polityczne, gospodarcze i militarne. Jednak ewolucja, szczególnie po II wojnie światowej, wielkich demo-

111