LastScan58

sama w sobie nie gwarantuje ani mądrości, ani rozwoju duchowego, stanowi jedynie szansę, stwarza najdogodniejsze dla nich warunki. Według R. Atchleya (1997) warunkami tymi są:

1)    bogactwo doświadczeń, w tym głównie doświadczenie przemijania, utraty dóbr, dewaluacji wartości materialnych, względności ocen, a także wyzbycie się złudzeń co do roli racjonalnego rozumu, możliwości kontrolowania zdarzeń oraz możliwości pełnego kierowania własnym życiem. W następstwie tych doświadczeń kształtuje się postawa typu „niech będzie” (let be attitude)\

2)    wycofanie się z aktywnego życia zawodowego, towarzyskiego i rodzinnego bez poczucia żalu, a z poczuciem niezależności, uwolnienia się. Wycofanie się prowadzi do wyciszenia umysłu, cisza zaś stanowi kontekst głębokiego przeżywania; w ciszy osiąga się zrozumienie;

3)    prosty tryb życia, który swoim rytmem wzmacnia rytualny charakter codziennych czynności; niekiedy nazywa się go naturalnym klasztorem (natural monastery);

4)    spadek energii życiowej i osłabienie biologicznych popędów, co sprzyja refleksji i pomaga w kontemplacji. Niektórzy badacze upatrują podstaw pogłębionego rozwoju duchowego w myśleniu kontekstualno-dialektycznym, które ułatwia osiąganie jedności umysłu i odkrywanie sensu życia (Labouvie-Vief i in., 1989; Sinnot, 1994); inni wiążą go z procesem poszerzania świadomości i osiągania coraz wyższych jej poziomów (Alexander, za: Atchley, 1997; Pascual-Leone, 1990).

Tak więc mądrość transcendentna osiągana w toku rozwoju osobowego, głównie przez osoby starsze, to fenomen odmienny od mądrości pragmatycznej (zob. podrozdz. 7.5.3). O ile mądrość pragmatyczna wiąże się z ukierunkowaniem uwagi podmiotu na zewnątrz, na praktyczne aspekty życia, o tyle mądrości transcendentnej towarzyszy odwrócenie się od świata materialnego i społecznego. Mądrość pragmatyczna daje poczucie bezpieczeństwa i pewność siebie, mądrość transcendentna -poczucie sensu życia niezależnie od okoliczności i spokój wewnętrzny. Mądrość pragmatyczna związana jest z aktywnością i uczestniczeniem w życiu społecznym, mądrość transcendentna - z pasywnością i wycofaniem się. Mądrość pragmatyczna wyraża osobiste, podmiotowe ustosunkowanie do świata, mądrość transcendentna jest ustosunkowaniem wolnym od osobistego zaangażowania. Mądrość pragmatyczna na ogół stanowi naturalną konsekwencję doświadczenia życiowego, osiąganie mądrości transcendentnej wymaga wspomagających warunków.

Podsumowując - starość, przez swój specyficzny kontekst, stwarza warunki do rozwoju duchowego oraz do osiągania mądrości transcendentnej. Jest zatem szansą dalszego rozwoju człowieka.

8.6. Ostatni etap życia - problem umierania i śmierci

Psychologiczna wiedza na temat śmierci i umierania obciążona jest szczególną dozą niepewności, gdyż dotyczy jedynego w swoim rodzaju doświadczenia, którym nie można dzielić się z innymi, nieznanego badaczowi z autopsji i trudnego do empirycznego badania przede wszystkim ze względów etycznych oraz technicznych. Filozofowie egzystencjalni oraz psychoanalitycy uważają śmierć za najpotężniejsze źródło motywacji ludzkich działań, a strach przed śmiercią, za źródło poszukiwania sensu życia oraz podstawowy motor mechanizmów obronnych, np. ucieczki i samo-oszukiwania. Psychologowie rozwoju interesujący się nie tyle samą śmiercią, co umieraniem uznali, że wiedza tanatologiczna¹ może stanowić źródło informacji

0    wcześniejszych etapach życia człowieka (Rappaport, 1972). Z praktycznego zaś punktu widzenia, może być ona pomocna w pracy terapeutycznej z ludźmi starymi.

Autorzy wielu publikacji na temat śmierci i umierania odwołują się na ogół do klasycznej pracy E. Kubler-Ross (Birch, Malim, 1998), opisującej tę problematykę w odniesieniu do nieuleczalnie chorych pacjentów. Tymczasem należy odróżnić śmierć jako przerwanie życia (tak ją głównie opisuje E. Kubler-Ross) od śmierci, która jest niejako naturalnym jego końcem, następuje w wyniku starości. R. Kastenbaum (1965) sądzi, że w pierwszym przypadku mamy do czynienia ze śmiercią jako problemem, w drugim zaś - z procesem, stanowiącym integralną część całego cyklu rozwoju. Fazę poprzedzającą śmierć nazwał preterminalną (preterminal phase) i określił jako „obser-wowalny okres fizycznego i psychicznego dostosowania się do nadchodzącej śmierci”.

Faza preterminalna

Krytycznymi zjawiskami fazy preterminalnej są: (1) powrót do przeszłości

1    reinterpretacja doświadczenia oraz (2) lęk przed śmiercią. Powrót do przeszłości w ostatniej fazie życia wyjaśniany jest na kilka sposobów. Według Junga, a także Eriksona, człowiek u schyłku życia w naturalny sposób dąży do integracji psychiki, do zsynchronizowania myśli i uczuć, treści świadomych i nieświadomych, do uporządkowania wartości. Aby ten stan osiągnąć, niezbędne jest dokonanie rewizji całego doświadczenia; konieczny jest zatem powrót do przeszłości. Śmierć wyznacza punkt, z którego najlepiej widać całą drogę życiową, jest „ogniskiem”, w świetle którego wszystko przedstawia się najwyraźniej, także sens przeżytego życia, oraz cierpienie, które może być w pełni zrozumiane i zaakceptowane tylko ex post (Hebblethwaier, wg Sens choroby..., 1993; Sujak, 1992). Potrzebę odczuwania sensu mijającego życia, jako źródło powrotu do przeszłości, akcentuje J. Gaucher (1997), który twierdzi, że starzenie się jest nie tyle rozstawaniem się z życiem, ile nadawaniem mu nowego sensu. Gaucher, interpretując rolę śmierci u kresu życia odwołuje się do koncepcji R. Spitza, zgodnie z którą dla każdego etapu rozwojowego człowieka charakterystyczny jest specyficzny czynnik wiążący i strukturali-zujący jego doświadczenie. Dla okresu starości takim czynnikiem jest właśnie śmierć. Jej zbliżająca się perspektywa uwalnia i aktywizuje treści doświadczenia, często traumatyczne, które dotąd były przez podmiot marginalizowane i nie włączane do systemu wiedzy aktywnej ze względu na zbyt duże koszty psychiczne. Wizja śmierci pełni rolę „spustu”, który odblokowuje te treści i włącza do świadomości, uruchamiając proces nowej organizacji całego doświadczenia, w wyniku

1

Tanatologia (gr. thanatos- śmierć, logos - nauka) jest nauką zajmującą się badaniem przyczyn śmierci, jej oznak i związanych z nią zjawisk.