lichtarski (14)

28 1- Przedmiot i iwoh»c|> nauki o prodritfcłontwio

ujęta w formie życiorysu chłopca, który zacz*! od praktyki w sklepie, przeszedł wszystkie stopcie w ówczesnej hierarchii handlowej, aż uzyskał prawo własności do wielkiego przedsiębiorstwa” [3]. Był to początek metody empirycznej - przeżywającej swój renesans w nauce o przedsiębiorstwie [3].

Do końcowych lat XIX wieku rozwijano wiedzę w zakresie ekonomiki i zarządzania przedsiębiorstwem handlowym. Do tego czasu także i w ekonomii nie poświęcano uwagi przedsiębiorstwu i zajmowano się główcie problemami makroekonomicznymi W początkach wieku XX wiedza o przedsiębiorstwie dotyczyła głównie firmy handlowej i było to raczej uprawianie sztuki niż nauka. Dopiero w roku 1920 nauka o przedsiębiorstwie wykształciła się jako odrębna dyscyplina (w niemieckim obszarze językowym) [I. s. 10-11].

W Polsce już przed U wojną światową nauczano ekonomii jednostkowej w wyższych uczelniach ekonomicznych. Jako jednego z jej twórców należy wymienić A. Krzyżanowskiego [2]. Po tej wojnie aż do ostatnich lat nauczano ekonomiki i organizacji przedsiębiorstwa, która traktowała o przedsiębiorstwie w ogóle, chociaż głównie o przemysłowym. Dopiero w ostatnich latach pojawiła się tendencja do ukonstytuowania się odrębnej dyscypliny naukowej pod nazwą: nauka o przedsiębiorstwie. Jej rodowód tkwi jednak w ekonomice przedsiębiorstwa [3].

Literatura

[1]    Bu im roa Colbc W, latmuan G.: Be triebswir ischafu I hrerie Berlin: Berth Sprinter 1983

[2]    Krzytanowiki A.: Załotenia ekonomiki. Kraków 1919.

[3]    Rokit* I.: W sprawie paradygmatu nauki o przedsiębiorstwie i ekonomiki przedsiębiorstwa. W: Problemy rozwoju teorii przedsiębiorstwa. Wrocław: AE 1988. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 414.

Ewolucja charakteru i roli przedsiębiorstwa polskiej gospodarce

1.4.1. Ewolucja przedsiębiorstw państwowych

Omówimy tu rolę wyłącznic przedsiębiorstw państwowych ze względu na ich specyficzną sytuację w gospodarce uspołecznionej. Podlegały one ewolucji w kształtowaniu swojego samodzielnego bytu jako podmioty gospodarcze, chociaż od samego początku miały status prawny przedsiębiorstwa. Nie była to też ewolucja jednokierunkowa. Zdarzały się bowiem powroty do wcześniejszego stanu, tj. ograniczonej podmiotowości

Zahamowanie rozwoju samodzielności gospodarczej przedsiębiorstw było powodowane dwiema zasadniczymi przyczynami:

—    istnieniem centrum kierowania gospodarką,

—    występowaniem konkurencyjnych jednostek nadrzędnych, również posiadających osobowość prawną.

W początkowym okresie kształtowania przedsiębiorstw państwowych miały one prawo do samodzielności w ustalaniu i podziale zysku, lecz były ograniczone od strony zasilania i zbytu [1, a. 42-63]. Już w okresie planu 3-lctnicgo ich swobodę planistyczną stopniowo ograniczał Centralny Urząd Planowania; również w zakresie inwestycji obserwuje się proces przechodzenia od samodzielnego do centralnego ich podejmowania. Był to okres, w którym przedsiębiorstwa jeszcze korzystały z ograniczonej samodzielności gospodarczej.

Najbardziej skrępowane w swej działalności były przedsiębiorstwa w okresie planu 6-letnicgo i funkcjonowania „superorganu" gospodarczego w postaci Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego. W tym okresie ich autonomia prawie zanikła. Wszystkie dziedziny życia przedsiębiorstw były regulowane planem - stały się one jednostkami wykonawczymi. Odgórnie regulowano zaopatrzenie, zbyt i inwestycje, a odpowiednie fundusze centralizowano.

W roku 1956 nastąpiło przejście do zdecentralizowanych metod zarządzania gospodarką. Zaprzestano szczegółowego jej regulowania (również działalności przedsiębiorstw) i wprowadzono instytucję wskaźników dyrektywnych. Obok inwestycji centralnych przedsiębiorstwa mogły podejmować własne i finansować je zarówno środkami własnymi, jak i kredytem bankowym. Zlikwidowano centralne zarządy i utworzono zjednoczenia jako ogniwo pośrednie między jednostkami gospodarczymi a ministerstwami. Zjednoczenia zostały wyposażone w osobowość prawną i stały się „zarządem" zgrupowanych w nich i podporządkowanych im przedsiębiorstw.

Okres znacznej samodzielności (w tym planistycznej) przedsiębiorstw kończy się w roku 1960; wprowadza się wtedy więcej ograniczeń w ich funkcjonowaniu i rozwoju, co z różnymi modyfikacjami trwa całą dekadę lat sześćdziesiątych Jest to okres pewnego zastoju gospodarczego. W tym czasie przeprowadzano jednak eksperymenty, polegające na przyznaniu wybranym przedsiębiorstwom większej samodzielności.

Początek łat siedemdziesiątych zaznacza się umocnieniem roli przedsiębiorstw. Powołano wówczas do życia tzw. kombinaty. Jednak już w 1973 roku zmienia się rola zjednoczeń, które stają się wielkimi organizacjami gospodarczymi (WOG). Gdy jednak tempo wzrostu gospodarczego zaczęło spadać, a efektywność systemu WOG-owskicgo się zmniejszać, przedsiębiorstwo stało się znów podstawową jednostką gospodarki rynkowej, od którego zależał jej rozwój. W tym czasie przedsiębiorstwa umacniają swoją pozycję, tworząc zaplecze naukowo--rozwojowe i pomocnicze, a część z nich przestaje być podporządkowana zjednoczeniom.