na dz z pol066

134

Źródła pisane mówią nam niewiele o początkach i najstarszych dziejach państwa polskiego, jednak dzięki zakrojonym na szeroką skalę badaniom archeologicznym uzyskaliśmy szereg informacji na temat tworzenia się zrębów' organizacji terytorialnej, powstania i rozmieszczenia nowej elity władzy, formowania się sił zbrojnych nowego państwa. Źródłami tymi są przede wszystkim pozostałości grodów obronnych - grodziska. W samym centrum Wielkopolski, ograniczonym od południa i zachodu Wartą, od wschodu rynną Gopła i od północy rzeką Wełną, na stosunkowo niewielkim obszarze odkryto aż siedem znacznych grodów pobudowanych w okresie formowania się państwa. W centrum tego obszaru znajdowały się grody w Gnieźnie oraz zlokalizowane w niedalekiej odległości (około 15-30 km w linii prostej) w Grzybowie, Gieczu i na Ostrowie Lednickim. Nieco dalej, w promieniu około 50 km, znajdowały się grody w Poznaniu, Lądzie i Kruszwicy. Te centralnie położone obiekty otoczone były siecią bardziej odległych, znacznie jednak mniejszych grodów. Łączność między poszczególnymi grodami zapewniały szlaki rzeczne z Wartą, będącą w tym czasie główną arterią komunikacyjną Wielkopolski. Rzeka ta zapewniała bowiem połączenie zarówno z Pomorzem, jak i ze środkową Polską a przez powiązania z Wisłą z Pomorzem Gdańskim, południową Polską i dalej dorzeczem Dniepru. Wymienione wyżej grody wzniesione zostały nieomal równocześnie. Najstarsze z nich powstały niedługo przed czasami Mieszka I, nieco młodsze wznosił on sam, najmłodsze zapewne jego syn.

Prace archeologiczne prowadzone początkowo w ramach akcji badań milenialnych dostarczyły danych na temat organizacji wewnętrznej nowego państwa. Potwierdziły przede wszystkim hierarchizację grodów wczesno-piastowskich w Wielkopolsce. Zakrojone na szeroką skalę, zwłaszcza w ostatnim okresie, badania nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym Wielkopolski, stanowiącej, jak pamiętamy, trzon utworzonego właśnie państwa polskiego umożliwiły także śledzenie procesu formowania się zasiedlania wokół grodów wczesnopiastowskich. To dzięki pracom archeologicznym właśnie uchwycony został kluczowy moment przeformowania się obrazu zasiedlania Wielkopolski, który w zasadniczych swoich elementach przetrwał do dnia dzisiejszego. Nie popełnimy więc błędu twierdząc, iż W okresie wczesnopiastowskim centrum osadnicze Wielkopolski mieściło się w kolanie Warty i rozciągało się w kierunku wschodnim do rynny Gopła -Wełny, w północnym natomiast do rzeki Wełny. W okresie, kiedy to Wielkopolska właśnie była podstawą terytorialną procesów państwotwórczych nastąpiła, potwierdzona wynikami badań archeologicznych (wokół grodó" w Lednicy i na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, w Kruszwicy, Bninia, a także na obszarach południowo-wschodniej Wielkopolski), intensywna kolonizacja rolnicza, skupiająca się wokół głównych ośrodków grodowych, określanych w literaturze mianem stołecznych.

Jaka była funkcja głównych ośrodków grodowych Polski wczesnopia-stowskiej? Niewątpliwie militarna, czytelna zarówno w potężnym ufortyfikowaniu poszczególnych obiektów, jak w licznych, zalegających w warstwach kulturowych militariach. Tę funkcję grodów potwierdzają także źródła pisane, które mówią o skupianiu się w nich właśnie, a także w najbliższych ich okolicach, ówczesnych sił zbrojnych. We wczesnym średniowieczu mieliśmy ponadto do czynienia ze stałą rozbudową i niekiedy także odbudową po zniszczeniach wałów obronnych. Grody wczesnopiastowskie zlokalizowane w centrum Wielkopolski pełniły więc przede wszystkim funkcję punktów obronnych państwa polskiego. Były one także rezydencjami, w których przebywał okresowo władca wraz z otoczeniem. Poświadczeniem takiej właśnie ich funkcji mogą być podnoszące prestiż owych rezydencji pierwsze tego typu na ziemiach polskich budowle monumentalne.

Omawiane grody pełniły równocześnie funkcję centrów administracji państwa, być może były także siedzibami sądów. Niewątpliwie jednak były ośrodkami kościelnymi oraz centrami kształtowania się nowej, przyniesionej z zewnątrz kultury (piśmiennictwo, sztuka, początki szkolnictwa itp.). Niektóre z wymienionych uprzednio grodów (Gniezno, Poznań) stały się siedzibami biskupstwa i arcybiskupstwa. Funkcję taką, jak się przyjmuje w świetle ostatnich badań archeologicznych, pełnił także (chociaż zapewne przez krótki czas) gród na Ostrowie Lednickim. W przeciwieństwie do innych obiektów tego typu. pełniąca funkcję siedziby dostojników kościelnych część sakralna zespołu architektonicznego na Ostrowie Lednickim nie została oddzielona od części świeckiej-książęcej. Mamy tu zapewne do czynienia ■jak sugeruje to archeolog Zofia Kurnatowska - z najstarszym świadectwem formowania się na ziemiach polskich nowej organizacji, a mianowicie organizacji kościelnej. Z najstarszymi ośrodkami kościelnymi związane są także, hipotetycznie, niektóre inne grody z obszaru Wielkopolski, np. Międzyrzecz i zapewne Santok. W gródkach lokalnych, oddalonych od centrum Wielkopolski, nie funkcjonowały ośrodki kościelne. Zamieszkująca te osiedla ludność słabo lub wcale nieschrystianizowana kontynuowała dawne obyczaje pogańskie, zwłaszcza podczas ceremonii pogrzebowych.

Funkcjonujące na obszarach Wielkopolski wczesnopiastowskiej główne grody były centrami ekonomicznymi w przeważającej mierze otwartymi, opierającymi swoją egzystencję na dobrach ściąganych głównie w formie danin nie tylko z obszarów Wielkopolski, ale i terenów wchodzą-