nr3 (4)

negocjować pomysły, dyskutować sposób prowadzenia zabawy, wprowadzać zmiany sposobu działania i ustalać jego przebieg z innymi. W świetle badań G. W. Shugar [1989, s. 86] dziecko przedszkolne wchodzi w kontakt z rówieśnikiem wyposażone we „własną linię działania”. Uważa własny sposób działania za najważniejszy i prawidłowy, gdyż jest mu najlepiej znany i najbardziej dostępny. W oparciu o tę wiedzę może proponować innemu dziecku podjęcie określonej czynności, oraz kontrolować przebieg własnego działania, jak i działania rówieśnika. Pojawienie się „wspólnego pola działania” uwarunkowane jest istnieniem podstawowej samodzielności w zakresie kontaktów społecznych i umiejętności przyjęcia pozycji „do” partnera zabawy, dzięki temu możliwa jest wymiana interpersonalna. W dalszej kolejności zachodzi proces wzajemnej adaptacji, który A. Fogel nazywa „współregulacją”. Proces ten prowadzi do konstruowania wspólnie uznawanych ram działania, które ulegają ciągłej modyfikacji w zależności od aktywności podejmowanej przez każdą ze stron współdziałania [Kawalec, Shugar 1994. s. 28],

Samodzielna zabawa wymaga sformułowania planu działania, ustalenia ról i reguł, jakie w trakcie jej trwania jednostka będzie realizować. Dziecko młodsze nie ustala zasad w sposób sztywny, często w trakcie działania w sposób spontaniczny i swobodny zmienia przebieg aktywności wówczas, kiedy uznaje, że rodzący się nowy pomysł jest godny realizacji i warto zaproponować współtowarzyszom odmienne zasady. Często przyjęty początkowo temat, plan zabawy, w trakcie trwania zmienia się w inny, bardziej pasjonujący, pochłaniający dziecko, inspirujący kolejne działania. Zwerbalizowanie planu działania ułatwia jego organizację, czyniąc strukturę zabawy jaśniejszą dzięki temu zmierzanie do celu staje się łatwiejsze. W sytuacji, gdy plan działania zostaje zwerbalizowany, czynności stają się bardziej celowe i uporządkowane. Plan wyznacza kolejność działań, precyzuje strategie, ułatwia wykonanie poszczególnych czynności. Badania wskazują na pojawienie się konfliktu poznawczego w sytuacji, gdy dzieci uczestniczące w zabawie mają umiarkowanie odmienne punkty widzenia np. na sposób odgrywania określonej roli. Pojawia się wówczas konieczność uzgodnienia wspólnego stanowiska w wyniku dyskusji [Forman, Cazden 1995, s. 157]. Dzięki umiejętności negocjowania rozwiązań możliwe jest przyjęcie innej, niż wcześniej zaplanowana, strategii wspólnego działania.

Podobnie, jak ustalone zasady, nie obowiązują przez cały czas trwania zabawy, lecz ulegają zmianie w zależności od aktualnych potrzeb bawiącego się dziecka, tak samo role ewaluują, zmieniają się w zależności od sytuacji. Zmieniając role, dziecko zmienia także rekwizyty, odkłada mało przydatne, wybiera kolejne, lub znajduje nowe zastosowanie dla tego samego przedmiotu. Działaniom dziecięcym towarzyszy twórczy nieporządek. Przedszkolaki dobrze czują się wśród rozrzuconych przedmiotów, rekwizytów rozłożonych pozornie bezładnie. Im większy bałagan towarzyszy działaniu, tym zabawa przebiega w bardziej twórczy sposób. Ważną jednak umiejętnością którą dzieci przedszkolne muszą opanować jest umiejętność uporządkowania miejsca aktywności po skończonej zabawie. Odkładanie zabawek na wyznaczone miejsce, bez przypominania ze strony osób dorosłych, ponaglania, świadczy o znacznej samodzielności dziecka. Jest wyrazem istnienia samokontroli, oraz wskazuje na pewien stopień uwewnętrznienia norm społecznych. Jak wskazują wyniki badań autorki, pod koniec okresu przedszkolnego zdecydowana większość dzieci porządkuje zabawki po skończonej aktywności zabawowej¹ bez wyraźnych nacisków ze strony otoczenia. W środowisku przedszkolnym dzieci kierują się zasadą iż po skończeniu zabawy należy odłożyć zabawki na miejsce. Samodzielność dzieci przejawia się też jako gotowość przyjścia z pomocą innemu dziecku podczas wykonywania czynności porządkowych, odpowiedzialność za powierzone przedmioty wspólnego użytku i umiejętność korzystania z nich zgodnie z obowiązującymi normami.

Świat dziecięcej zabawy jest bogaty i różnorodny. W trakcie swobodnych zabaw dziecko rozwija i doskonali szereg istotnych kompetencji, uczy się rozumieć rzeczywistość, w której żyje. Bawiąc się kreuje własną przestrzeń, indywidualny świat, któremu nadaje indywidualne znaczenie, z czasem staje się coraz bardziej samodzielne i twórcze w trakcie tych działań.

Aby wyzwalać samodzielność dziecka w zabawie spontanicznej, należy stwarzać takie sytuacje, które pozwolą mu:

•    podejmować i kontynuować działanie z własnej chęci;

•    odczuwać satysfakcję z własnego działania;

. świadomie poszukiwać, odkrywać, realizować, oraz sprawdzać i oceniać w działaniu własne pomysły;

•    osiągać przez własne działanie coś dla siebie nowego [Wańczyk 1994, s. 80].

Przesłanie to należy skierować przede wszystkim do nauczycieli małych dzieci, od nich bowiem w zasadniczej mierze zależy, czy dzieci na terenie przedszkola znajdą odpowiednie warunki dla podjęcia zabawy sprzyjającej rozwojowi ich samodzielności. Takiej, która inspiruje do realizacji własnych pomysłów, która nie ogranicza, a pozwala rozwinąć wewnętrzny potencjał. Zabawy, która uczy współpracy i współdziałania z rówieśnikami, ponoszenia odpowiedzialności za własne i wspólne działania.

Bibliografia:

Birch A., Malim T., Psychologia rozwojowa w zarysie od niemowlęctwa do dorosłości, Warszawa 1998.

Chateau J,, Charakter zabawy dziecka, [w:] Psychologia dziecka, M. Debesse, Warszawa 1963.

Przytoczone dane pochodzą z niepublikowanej rozprawy doktorskiej autorki pt. „Dynamika samodzielności dziecka w wieku przedszkolnym”.

10

Wychowanie przedszkolne