NYCZ36

rażający specyficzny, wewnętrzny status literatury i zarazem jej zewnętrzne związki z rzeczywistością. Nietrudno wszakże zauważyć - w perspektywie dziejów polskiej literatury ostatniego stulecia - iż stał się on także wczesną próbą rozpoznania konfliktu wartości postrzeganych jako antynomiczne i w tej antynomicznej postaci określających na długo obszar zarówno podstawowych pisarskich wyborów, jak i lekturowych „przedsądów”, warunkujących preferencje i oceny czytelników: antynomii estetyki i polityki, twórczej autonomii i pozaartystycznych powinności, postawy „klerkowskiej” i „zaangażowanej”, poetyki i etyki.

Sieć historycznych opozycji, w której przybierały określony kształt zasadnicze aspekty nowoczesności literatury przełomu wieków, jest oczywiście znacznie rozleglejsza i bardziej złożona. Do najważniejszych spośród nich i najbardziej rozpowszechnionych należy niewątpliwie następna para opozycji: ekspresji i konstrukcji oraz abstrakcji i konkretu - charakteryzujących zasadnicze zróżnicowanie w sferze poetyki. Pierwsza sygnalizuje nie tylko symptomatyczną ewolucję ideałów poetyckich na przełomie wieków, lecz także odmienność koncepcji dzieła jako, odpowiednio: organicznie rozwijającej się całości (zacierającej ślady swego wykonania) oraz poetyckiej budowli, eksponującej nie-natu-ralność, sztuczność artystycznej „technologii” jej wytwarzania. A ponadto wskazuje na długo trwającą rywalizację zasad: z jednej strony, osobistej ekspresji i kultu autentycznego, bezpośredniego wyrazu; z drugiej zaś - zainteresowania problemami konstrukcji i kompozycji, pośredniości czy nawet bezosobowości artystycznej formy, jak również celebracji „wstydliwości uczuć”²⁶.

Opozycja abstrakcji i konkretu z kolei modeluje literacki punkt wyjścia modernistycznej formacji, rodzącej się - w tym względzie -

Por. np. dwie trafne obserwacje Irzykowskiego: „[dominujący dawniej kierunek) za źródło uważał natchnienie, nowoczesna poezja jest rzemiosłem [...] To, co krytyk starej daty rozpatrywał jako problemat, ideę, wskazanie dla narodu, krytyk nowy ma rozpatrywać przede wszystkim od strony artystycznej, jako konstrukcję różnych «zna-czeń»” (Krytyka, [w zbiorze:] Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, Kraków 1928); „W r. 1902 ukazał się zbiorek wierszy Tadeusza Micińskiego W mroku gwiazd, a w nim wierszyk w swych skrótach jakby już modernistyczny, uważany wówczas za rekord

z fuzji postnaturalistycznego impresjonizmu oraz symbolizmu; fuzji możliwej dzięki temu, iż oba kierunki odrzucały m.in. uprzednią pojęciową wiedzę o przedmiocie, a dążyły do uchwycenia rodzących się niejako „samoczynnie” jego wyglądów i znaczeń. Modeluje ona także odpowiadający mu układ filozoficznych inspiracji i światopoglądowych uzasadnień - mieszczący się, najprościej mówiąc, w połączonych wątkach empiriokrytycyzmu^{1 2} i szeroko pojętej filozofii życia. Obie orientacje bowiem łączyło m.in. odejście od ideału racjonalizacji świata i krytyka roszczeń do obiektywności wiedzy naukowej. Towarzyszyło temu pragnienie dotarcia do „człowieka naturalnego” i konkretnego doświadczenia, jak też odkrycie aktywnej, konstruktywnej roli podmiotu poznającego. Opozycja ta przejawiała się zresztą w najróżniejszych wariantach w większości ówczesnych filozoficznych i krytycznych dyskursów: Nietzschego, Kierkegaarda, Bergsona, Simmla, Jamesa, Worringera, u nas zaś u Brzozowskiego, Irzykowskiego, Rozwadowskiego, Znanieckiego... Zawsze, jak pisał Leśmian, „na wstępie [...] musimy sobie przede wszystkim wyjaśnić

35

1

szczerości. [...] Istotnie też przez jakich 15 lat, z wyjątkiem Tuwima i Wierzyńskiego w pierwszym ich okresie, oraz wierszy Lieberta, prawie że nie ma w poezji naszej wierszy, które by można podciągnąć pod nazwę «szczere». Są zręczne, bogate, śmiałe, wynalazcze, wspaniale, ciemne, dzikie, zagmatwane, kilkupłaszczyznowe itd., ale nie szczere i nie bezpośrednie; przeciwnie: pośredniość, jak największe oddalenie od źródła, którym jest dusza autora, stała się regułą” (Czy wkraczamy do szczerości w poezji, „Kurier Poranny” 1937, nr 86).

2

Zob. np. następującą opinię filozofa i historyka nauki: „Mach doszedł do przekonania, przed Jamesem, iż prawda naszej wiedzy, nawet wiedzy naukowej, polega na skuteczności praktycznego wyjaśniania faktów [...] i ostatecznie na jej użyteczności dla życia. Przed Poincarć’em pokazał, że zasady, na których opierają się nasze nauki przyrodnicze i matematyczne, są jedynie konwencjonalnymi hipotezami, które zalecają się przede wszystkim wygodą zastosowania. Przed Bergsonem zauważył zaś, iż jeżeli rzeczywistość jest nieustającym procesem „stawania się", to funkcją naszego intelektu jest z kolei zatrzymywanie jej w słowach i pojęciach, które ujmują jedynie to, co jest stałe i jednakowe w nieustannym przepływie zjawisk”. (R. B o u v i e r, La Pen-se d'Ernst Mach: Essai de biographe intellectuelle et de critiąue, Paris 1923, cyt. za: H. Stuart Hughes, Consciousness and Society. Tlie Reorientation of European Social Thought 1890-1930, New York 1958, s. 108-109.). Por. także: L. K o 1 a k o w-s k i, Filozofia pozytywistyczna (Od Hume a do Koła Wiedeńskiego), Warszawa 1966, * s. 113 i n.