Obraz
4 (127)

badanie pojedynczego przypadku może ujawnić, iż podlega on mechanizmom niezgodnym z ustalonymi dotychczas prawidłowościami lub takim, które w ogóle nie były przedmiotem naszego zainteresowania. W wyniku takiego badania modyfikujemy uznaną wiedzę teoretyczną bądź wysuwamy nowe hipotezy. Nawet najbardziej szczegółowy i drobiazgowy opis pojedynczego przypadku lub przedmiotu przekształca się w zbiór zdań teoretycznych (model syndromu, opis gatunku itp.), kiedy stwierdzimy, iż przypadek ten jest reprezentatywny dla szerszej klasy przedmiotów lub zdarzeń. Z kole: nawet najbardziej uogólniająco zorientowane badanie może mieć nader doniosśe konsekwencje dla konkretnych przypadków objętych nim. Zbiorowość badana początkowo jako próba szerszej kategorii zbiorowości może stać się ważna dla badacza sama przez się i skłonić go do określonych działań społecznych.'Przejście od socjologii politycznej do działalności politycznej może przebiegać w różnych kierunkach dla różnych ludzi. Ktoś. kto podjął badanie problemu upośledzenia klasowego z punktu widzenia zagadnień ogólnej teorii struktury społecznej, może stać się bojownikiem o równość klasową i zniesienie klas, a teoretyk psychologii procesów uczenia zmienić się może w reformatora systemu oświaty.

10. Pytania problematyki i względy praktyczne a dobór metod badawczych

Definiując w pierwszym paragrafie tego rozdziału - na tle ogólnie pojmowanych metod naukowych, tj. metod realizacji czynności z różnych etapów procesu badawczego - węziej pojmowane metody badawcze, podkreślałem, iż terminem tym oznaczać będziemy pewne typowe i powtarzalne sposoby zbierania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskania maksymalnie zasadnych odpowiedzi na pytania problematyki badawczej. Podstawowym względem przy wyborze określonej metody jest więc wzgląd na to. czy metoda ta rzeczywiście w stopniu maksymalnym (na danym etapie rozwoju danej nauki) zapewnia zasadność twierdzeń, które w wyniku jej zastosowania sformułujemy jako odpowiedzi na pytania naszej problematyki. Przy takiej relatywizacji pojęcia metody badawczej do problemu, pewne metody będą obejmowały stosunkowo wąskie i wyspecjalizowane typy czynności badawczych służących do rozwiązywania problemu wąskiego i wycinkowego. Tak na przykład mówi się w podręcznikach o metodach obserwacji, o metodach przeprowadzania wywiadu, kodowania danych czy szacowania poziomu statystycznej istotności uzyskanych wyników. Są to wszystko - jak wiadomo - czynności wycinkowe i w toku każdego studium empirycznego musimy zastosować kolejno cały ich taki czy inny zestaw, albowiem rozwiązywanie każdego problemu ogólniejszego z reguły zakłada rozwiązanie uprzednio szeregu problemów cząstkowych, bardziej wycinkowych i problemowi ogólniejszemu podporządkowanych. Ale też możemy i będziemy niżej nazywać metodami badawczymi typowe i powtarzalne sposoby rozwiązywania problemów ogólniejszych czy bardziej w swej strukturze złożonych (na przykład sondaże czy badania panelowe), wiedząc, iż w metodach tych zawierają się pewne metody bardziej szczegółowe.

Warto tu uświadomić sobie, iż schematy pewnych badań ukształtowały się tak, a nie inaczej nierzadko dlatego, iż pozwalają odpowiedzieć na określone dość ogólnie, typowe pytania. Monografie terenowe najlepiej nadają się do chwytania „funkcjonalnych” powiązań między różnymi aspektami lokalnych układów społecznych; metoda sondażu najlepiej ujawnia schemat wzajemnych statystycznych powiązań między zmiennymi charakteryzującymi ukazujące się w odpowiedziach cechy społeczne jednostek składających się na daną zbiorowość, w tym ich postawy i zachowania: metoda panelowa najskuteczniej pozwala określić relacje między dwoma czasowymi przedziałami wartości tych samych zmiennych i czynniki skorelowane ze zmianami wartości tych zmiennych: metoda eksperymentalna pozwala stwierdzić, czy zachodzi między zmiennymi związek przyczynowy: badania porównawcze o szerokim zasięgu udzielają odpowiedzi na pytanie, jak szeroko w skaii czasowo-przestrzennej występują, jak ogólne są pewne własności przedmiotów czy zjawisk społecznych i różnice między nimi.

Niekiedy te metody ogólniejsze to nic innego, jak uporządkowane w spójną i wzajemnie — rzeczowo i chronologicznie - powiązaną caiość pewne zestawy metod bardziej szczegółowych, gdy w innych przypadkach metody ogólniejsze kreślą raczej pewien formałnologiczny schemat toku badawczo-dowodowego, nie przesądzając o tym. jakie narzędzia czy jakie sposoby uzyskiwania odpowiedzi cząstkowych powinny być zastosowane. Tak więc. kreśląc schemat ogólny metody sondażu czy metody panelowej, z góry zakładamy, iż implicite zawiera ona w sobie pewne metody zdobywania i opracowywania danych uzyskanych za pomocą kwestionariusza, podobnie jak w metodzie socjometrycznej zawierają się określone metody pomiaru więzi, pozycji i uklacu interakcji między członkami grupy. Z drugiej strony,, prezentując schemat logiczny eksperymentu kontrolowanego¹", nie będziemy jednoznacznie przesądzać ani metod pomiaru skutków bodźca, ani też bardziej szczegółowej charakterystyki sytuacji eksperymentalnej.

Tak więc metoda badawcza oznacza tu raz węziej, raz szerzej pojęte, raz koncentrujące się jedynie na najogólniejszych zarysach, a kiedy indziej określone do drugorzędnych nawet szczegółów, powtarzalne procedury' i zespoły procedur służące do rozwiązywania problemów o różnym stopniu ogólności. Wybór metod powinien zatem być podporządkowany przede wszystkim problematyce badania. Zdarzają się jednak i sytuacje odwrotne, kiedy to z góry i bez należytego przemyślenia i uzasadnienia dokonuje się wyboru metody czy narzędzia badawczego, kształtując w konsekwencji - a często i bezwiednie — problematykę badań. W dyskusjach metodologicznych ostatniego dziesięciolecia wspominało się niekiedy o „alienacji” metod badawczych, podkreślając słusznie szkodliwość dominacji metod badania nad problematyką badawczą. Zdarza się. iż badacz zaczyna od decyzji, iż zastosuje w badaniu na przykład metodę sondażu ankietowego, bez uprzedniego namysłu, czy do badania zagadnień, które by skądinąd uznawał za ważne, sondaż jest rzeczywiście najlepszą metodą. Zdarza się. iż dyrektor zakładu przemysłowego oczekuje, że'socjolog „zrobi mu ankietę”, bez określenia problematyki, na którą ankieta ta miałaby udzielić odpowiedzi. Zdarza się - już na gruncie metody sondażu - iż ktoś bierze odpowiedzi na określone pytanie na przykład za „wskaźniki religijności” tylko dlatego, iż pytaniem tym posługiwało się już przed nim wielu badaczy, a bez zastanowienia się, czy jego samego interesują te właśnie aspekty religijności, o których informacji dostarcza odpowiedź na zastosowane przez niego pytanie. Jest to ^|J Patrz, rozdział piąty, paragraf 9.

47