Obraz5 (125)

362 Podstawy fizjoterapii

powyżej skutków. Doraźne złagodzenie bólu stanowi więc często dodatkowy (pośredni) cel postępowania. Stąd też pewne oddziaływania przeciwbólowe znajdujemy wśród tych, które mają na celu przygotowanie tkanek do ćwiczeń. Zwykle chodzi tu o obniżenie odczuwania bólu do tego stopnia, by umożliwić usprawnianie, a jednocześnie nie spowodować dalszego uszkodzenia tkanek. W postępowaniu takim zasadniczą rolę odgrywają rozmaite zabiegi fizykoterapeutyczne — zarówno wykonywane bezpośrednio przed ćwiczeniami, jak i te, których większa seria daje bardziej długotrwały efekt przeciwbólowy. Dobór tego typu środków zależy od wielu czynników, ale jeśli jest to możliwe staramy się dobierać je tak, by nie tylko łagodziły ból, ale działały również korzystnie i na inne ogniwa łańcucha przyczynowo-skutkowego — najlepiej po stronie przyczyn bólu.

Działanie przeciwbólowe w przewlekłych zespołach bólowych ma już nie tylko odmienne cele, ale i odmienny charakter. Stanowi ono przedmiot zainteresowania specjalistów z różnych dziedzin, w tym także fizjoterapeutów. Szczególne miejsce zajmuje tutaj terapia manualna, ukierunkowana przede wszystkim na likwidowanie funkcjonalnych przyczyn omawianych zespołów oraz łagodzenie ich skutków. Warto też pamiętać, że — wg definicji Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu - ból jest nieprzyjemnym czuciowo-emocjonalnym doświadczeniem, spowodowanym potencjalnym lub rzeczywistym uszkodzeniem tkanek. Warto zatem postrzegać obie strony zagadnienia - uszkodzenie (przyczynę) i odczuwanie, w którym istotną rolę odgrywa czynnik emocjonalny. Stąd też uzyskiwane efekty mają nieraz podłoże swego rodzaju „psychoterapeutyczne”, do efektu placebo włącznie. Problem dodatkowo komplikuje fakt, iż nie dysponujemy aktualnie w pełni obiektywnymi sposobami pomiaru bólu, wobec czego subiektywnie oceniane efekty są nieraz psychogenne, ale i takie efekty nie są bez znaczenia, zwłaszcza gdy powodują pozytywne nastawienie do dalszej terapii i ułatwiają usprawnianie.

Fizykalne środki łagodzące ból

Jak przedstawiono to we wcześniejszych częściach opracowania, różne rodzaje energii są „nośnikiem” tzw. czynników fizykalnych, wywierających określony wpływ na organizm. Wśród tych czynników znajdujemy również wiele takich, których jedną z właściwości jest łagodzenie doznań bólowych. Mechanizm ich działania pod tym względem jest jednak zróżnicowany i nie w każdym przypadku poznany. Zróżnicowana jest też siła tego typu oddziaływania oraz czas utrzymującego się po zabiegu efektu przeciwbólowego. Poniżej przedstawiono więc w skrócie najważniejsze zabiegi fizykalne, które można wykorzystać w celu przygotowania tkanek do ćwiczeń oraz - w razie potrzeby — włączyć w szerszy program terapii przewlekłych zespołów bólowych.

Zabiegi działające głównie poprzez czynnik cieplny

(termiczny)

Zabiegi działające poprzez czynnik termiczny nie stanowią w pełni jednorodnej grupy - i to przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, zmiany mogą być tutaj dwukierunkowe — przyjmowanie ciepła (ogrzewanie) lub jego oddawanie (oziębianie). Drugi aspekt dotyczy natomiast bezpośredniego dostarczania ciepła (ciepło egzogenne), lub jego wytwarzania wskutek zadziałania innego rodzaju energii (ciepło endogenne). W związku z tym mechanizm przeciwbólowego działania ciepła też nie jest jednolity, zwłaszcza w tym drugim przypadku, kiedy to równocześnie może zaznaczyć się wpływ innego czynnika fizycznego. Pomimo to właściwe działanie przeciwbólowe przypisuje się głównie działaniu czynnika cieplnego, a ogrzewanie bądź oziębianie tkanek (najczęściej w postaci okładów) stanowi powszechnie many sposób łagodzenia bólu, stosowany nawet doraźnie przez osoby nie mające nic wspólnego z fizjoterapią. W kontekście poruszanej problematyki oczywiste jest, że chodzi tu głownie o lokalne działanie czynnika termicznego — zwykle w bolesnym miejscu, a niekiedy w obrębie przedstawionych w I części podręcznika tzw. stref spustowych.

U podłoża przeciwbólowego działania czynnika cieplnego w przewlekłych zespołach bólowych leżą zapewne dwa mechanizmy. Z jednej bowiem strony możemy mieć do czynienia ze zmianą wrażliwości receptorów, co w niektórych przypadkach manifestuje się wręcz odwrotnym efektem, np. w postaci nasilenia bólu pod wpływem ciepła. Ciepło wpływa też na chemizm tkanek (jest swego rodzaju katalizatorem), a istotnym czynnikiem są przy tym zmiany lokalnego krążenia krwi i limfy, pozwalające na lepsze wchłanianie się np. drażniących produktów zapalnych. Powoduje to nie tylko usunięcie substancji dodatkowo drażniących receptory, ale często też zmniejszenie lokalnego ucisku (odbarczenie). Nie bez znaczenia jest w tym przypadku (a także i podczas działania innych czynników fizycznych) inny jeszcze mechanizm, polegający na uwalnianiu np. w układzie nerwowym enkefalin (metioniny i lucyny), które jako endogenne peptydy opioidowe mają m.in. działanie analgetyczne.

Aplikowanie ciepła egzogennego może być różne, co przedstawiono szerzej w poprzedniej części opracowania. Sporym ułatwieniem jest tutaj dostępność omawianego środka oraz stosunkowo prosta technika wykonywania tego typu zabiegów. Pewnego doświadczenia wymaga natomiast sposób dawkowania tej energii, co w przypadku osobniczo zróżnicowanej wrażliwości bywa niekiedy trudne, a zdarzają się też efekty odmienne od oczekiwanych — np. pod postacią nasilenia dolegliwości bólowych.

Wśród zabiegów termoterapeutycznych szczególne miejsce zajmuje oziębianie tkanek, stanowiące intensywny bodziec (stymulator) wywołujący w organi-