Obraz9

62 VII. Państwo - trzy elementy definicji

Przez całe wieki kontrola nad możliwie jak największym terytorium oznaczała dostęp do ziemi uprawnej, lasów, zasobów mineralnych. Były one bowiem głównym źródłem bogactwa i podstawą potęgi państwa. Dziś wielkość terytorium państwowego nie ma już, z tego punktu widzenia, tak istotnego znaczenia. Bogactwo, siła i międzynarodowa pozycja państw mierzone są za pomocą innych wskaźników niż sama wielkość terytorium państwowego. Na dzisiejszej mapie świata znaleźć można kraje mniejsze obszarowo, lecz niezmiernie potężne gospodarczo i politycznie (np. Japonia, RFN), rozległe, lecz słabe (np. Sudan, Etiopia).

Ceniona była granica państwa wytyczona w oparciu o naturalne przeszkody przyrodnicze - łańcuchy górskie, rzeki, rozległe pustynie, puszcze, przy czym granicą nie zawsze była wyznaczona w terenie linia ciągła, lecz często pewien obszar przechodzący z rąk do rąk sąsiadujących państw i narodów (por. tzw. Dzikie Pola w dziejach Rzeczypospolitej). Ustanowienie granic sięgających naturalnych przeszkód przyrodniczych zapewniać miało łatwość obrony terytorium państwowego przed najeźdźcą. Państwa dążyły często do tego, by uzyskać dostęp do wybrzeży morskich i miejsc pozwalających na założenie dostępnych przez cały rok portów. Taką politykę prowadziła na przykład Rosja, której długowiecznym celem było otwarcie na świat przez zawładnięcie wybrzeżem Bałtyku, Morza Czarnego, a następnie przejściem na Morze Śródziemne przez Bosfor i Dardanele.

W czasach współczesnych znaczenie granic dla ochrony interesów państw zmalało. Wynika to nie tylko z faktu, iż państwa te chętniej niż państwa w poprzednich epokach gotowe są dopuszczać na swe terytoria obce podmioty - przedsiębiorstwa, obywateli innych państw - upatrując w tym szans na podtrzymanie lub ożywienie wymiany gospodarczej z zagranicą, ale także dlatego, że ochrona terytorium państwowego, mimo pojawienia się nowych środków technicznych, staje się coraz trudniejsza. Zjawisko to jest, między innymi, pochodną ukształtowania się światowych sieci informatycznych, działalności w wymiarze globalnym elektronicznych środków masowego przekazu itp.

Problem wielkości, charakteru (lądowy, wyspiarski), położenia (sąsiedzi), zasobności terytorium państwowego jest przedmiotem zainteresowania geografii politycznej i rozważań geopolityków. Na przełomie XIX i XX wieku geopolityka była też pewnego rodzaju ideologią tłumaczącą względami geograficznymi, ekonomicznymi i demograficznymi konieczność ekspansji terytorialnej niektórych państw. Ekspansja miała zapewnić tym państwom przetrwanie i rozwój odpowiadający ich aspiracjom i naturalnym potrzebom. Geopolityka była zatem ideologią o wyraźnym zabarwieniu imperialistycznym. Jednym z jej twórców i propagatorów był niemiecki uczony Friedrich Ratzel. Do idei geopolitycznych nawiązywali na przykład hitlerowcy powołujący się na konieczność znalezienia w Europie przestrzeni życiowej (Lebensraum) dla narodu niemieckiego.

77.    Państwo to również zamieszkała w nim ludność. Nie ma i nigdy nie było państwa bez mieszkańców (poddanych, obywateli). Niegdyś liczba ludności, podobnie jak wielkość i kształt terytorium, przekładała się niemal bezpośrednio na siłę państwa. Liczba ludzi zdolnych do noszenia broni (liczba bagnetów) decydowała

0    sile armii; jednostkowa bowiem siła człowieka nie była jeszcze pomnażana przez siłę techniki. Przy dużym zasobie rodzimej siły roboczej państwa mogły lepiej rozwijać się gospodarczo. Także

1    dziś liczba ludności jest istotnym czynnikiem przesądzającym o sile państwa. Nie jest to jednak czynnik równie ważny, co kiedyś. Istnieją państwa bardzo ludne, lecz słabe politycznie i gospodarczo (np. Bangladesz), i państwa o niewielkiej liczbie ludności, będące światowymi liderami gospodarczymi (np. Szwajcaria, Szwecja, Holandia).

78.    Państwo to struktura władzy suwerennej, której teorię opracował w XVI wieku Jean Bodin, francuski filozof polityki, apologeta absolutyzmu. Suwerenność, a zatem pewien przymiot władztwa państwowego, przez całe wieki wiązano z osobą panującego (monarchy); miała to być cecha jego władzy. Monarcha był -pod warunkami, o jakich dalej mowa - uznawany za suwerena (suzerena). Suwerenem był monarcha, którego władza miała byt samoistny, nie pochodziła od nikogo z ludzi; pochodzić mogła jedynie od Boga (por. Rex Dci Grat i a - „król z Bożej łaski”). Ten,