Obraz8

240 XXXI. Państwo i samorządy

odpowiednich środków materialnych i wyposażeniem w kompetencje. Określa się to mianem „realizacja zadań zleconych”.

324.    W klasycznej teorii administracji samorząd uznaje się za formę decentralizacji administracji publicznej, a administrację samorządową zalicza do wykonawczego pionu władzy (samorządy są osobami prawnymi prawa publicznego). Pojawiają się także poglądy zasługujące, sądzę, na poważne potraktowanie, w myśl których władza samorządowa, jakkolwiek realizowana w ramach organizacji państwowej, nie jest odmianą władzy państwowej (choć jest władzą publiczną), samorząd zaś jest czymś więcej niż postacią decentralizacji. Jest on odrębną formą organizowania się ludzi. Jeśli zaś rzecz traktować w kategoriach podziału władz, istnienie samorządu jest przejawem poziomego podziału władzy publicznej w państwie.

Niewątpliwie jednak samorząd jest bardzo istotną instytucją demokracji politycznej, a w przypadku samorządu gospodarczego i pracowniczego (robotniczego) - demokracji gospodarczej. Trudno zaś wspólnoty samorządowe i samorządową formę organizowania się ludzi uznać za rodzaj ciał pośredniczących w tym znaczeniu, w jakim nazwa ta odnosi się do partii politycznych. Samorządy są w strukturze życia publicznego wspólnotami pośredniczącymi między jednostką, rodziną grupą sąsiedzką i podobnymi a państwem.

325.    Na temat genezy samorządu, w szczególności terytorialnego, napisano niemal równie wiele co na temat genezy państwa. Jedna z popularnych dziewiętnastowiecznych teorii dotyczących tej kwestii głosiła dziejowe pierwszeństwo samorządowej gminy przed państwem. Pierwotną formą organizowania się ludzi na bazie bliskości przestrzennej (sąsiedztwa) była, wedle tej koncepcji, wolna gmina. Państwo zaś powstawało jako rezultat łączenia się gmin w większe struktury terytorialne i polityczne. Jakkolwiek dzieje niektórych państw (np. Szwajcarii) mogą dostarczyć nieco argumentów na rzecz tej teorii, to nie jest ona już dziś, w skali uniwersalnej, uznawana za naukowo potwierdzoną. Ma ona natomiast ważne znaczenie ideowe. Zwraca bowiem uwagę na fakt, iż trudno mówić o demokracji i swobodach obywatelskich w państwie, które nie zna instytucji samorządu. Dlatego też ideę: „Wolna gmina w wolnym państwie” można uznać za uzasadnioną, pod warunkiem, że odnosić się będzie nie do opisu genezy państwa, lecz będzie moralnym i politycznym postulatem wobec państwa już istniejącego.

326. Jak już kilkakrotnie przy różnych okazjach wspomniano, idea samorządu jest elementem wielu doktryn politycznych. Niektórzy myśliciele wiązali z nią wielkie nadzieje, dopatrując się w samorządzie alternatywy wobec państwa. W ostatnich dziesięcioleciach XX wieku przejściowy rozgłos uzyskały teorie socjalizmu samorządowego. Głosiły je ugrupowania lewicowe w kilku państwach Europy, na przykład we Francji (le socialisme autogestionnaire), Włoszech, Hiszpanii; była ona, w pewnej odmianie, również podstawą oficjalnej doktryny ustrojowej byłej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii (samoupravni socijalizam). Wedle założeń tej doktryny miejsce organów ustawodawczych i administracyjnych państwa miały zająć różnego typu, powiązane ze sobą organizmy samorządowe: terytorialne, gospodarcze, działające w sferze usług społecznych (szkolnictwo, kultura, opieka społeczna, służba zdrowia), zawodowe. Doktryna socjalizmu samorządowego wymierzona była zarówno przeciw liberalnemu kapitalizmowi, jak i etatystycznej gospodarce centralnie sterowanej. W niektórych wersjach samorząd (samorząd upowszechniony, 1’autogestion generalisee) był skierowany także przeciw pluralizmowi partyjnemu (choć uznawał tzw. samorządowy pluralizm interesów) oraz parlamentaryzmowi w jego znanych dotychczas postaciach. W krajach Europy zachodniej nigdy nie podjęto poważniejszej próby urzeczywistniania doktryny „socjalizmu samorządowego”, mimo iż na przykład francuska partia socjalistyczna, która była w latach 1970-1980 jego orędowniczką przez dłuższy czas (1981-1994/1995) sprawowała w tym państwie władzę. W Jugosławii natomiast próby jego realizacji zawiodły, przy czym w ciągu całego okresu obowiązywania doktryny (jej początku można się doszukiwać w latach czterdziestych) praktyka życia publicznego bliższa była idei socjalizmu etatystycznego niż samorządowego.

W Polsce szczególne zainteresowanie ideami samorządowymi przypadło na lata osiemdziesiąte XX w. Program tak zwanej Rzeczypospolitej Samorządnej był lansowany przez NSZZ „Solidarność”.