Obraz7

238 XXX1. Państwo i samorządy

raczej pewna właściwość wspólnoty ludzkiej, wyrażająca się w specyficznym jej zorganizowaniu i w szczególnych relacjach, jakie ją łączą ze wspólnotą państwową. Wśród różnych postaci samorządu, które pojawiały się dawniej i które istnieją współcześnie, wymienić należy zwłaszcza samorząd terytorialny, samorząd zawodowy, samorząd gospodarczy, samorząd akademicki, samorząd kulturalny, samorząd narodowościowy, samorząd wyznaniowy, samorząd pracowniczy (robotniczy).

321. Przynależność do wspólnoty samorządowej nie jest kwestią swobodnego wyboru, lecz nie można jej też określić mianem przymusowej. Najbardziej odpowiednim określeniem jest tu „przynależność z mocy samego prawa” - ex lege. Tak na przykład członkostwo terytorialnej wspólnoty samorządowej, którą może być między innymi gmina, nabywa się - na mocy ustawy — przez sam fakt zamieszkiwania na jej terytorium. Z tego tytułu mieszkaniec uzyskuje pewne prawa (np. wyborcze do władz gminy) i obowiązki (np. płacenia podatków gminnych). Przynależność do wspólnoty gminnej można zmienić przez zmianę miejsca zamieszkania. W każdej jednak gminie, w której się przebywa z zamiarem stałego pobytu, nabywa się ex lege członkostwo terytorialnej wspólnoty samorządowej. W przypadku samorządów zawodowych lub gospodarczych, członkiem wspólnoty samorządowej staje się z mocy prawa osoba wykonująca dany zawód lub podejmująca dany typ działalności gospodarczej. Tak więc lekarz, adwokat, radca prawny, aptekarz, pielęgniarka itp., wykonujący swój zawód w danej miejscowości, zostaje, odpowiednio, członkiem miejscowej (np. regionalnej) izby: lekarskiej, adwokackiej, radców prawnych, aptekarskiej, pielęgniarskiej. Gdy idzie zaś o samorządy gospodarcze, choć rozwiązania prawne dotyczące ich struktury są rozmaite (członkami izb: przemysłowo-handlowych, rolniczych, branżowych, rzemieślniczych itp., są często zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne, na przykład spółki, przedsiębiorstwa), to zasada przynależności bywa podobna. Z przynależnością do samorządowych wspólnot zawodowych lub gospodarczych łączy się niekiedy prawo do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej danego rodzaju. Osoba zatem, która nie należy do izby, na przykład lekarskiej, nie może legalnie wykonywać zawodu lekarza; pozbawienie prawa wykonywania zawodu (np. przez sąd państwowy lub samorządową komisję odpowiedzialności zawodowej) wiąże się z wykluczeniem z izby.

322.    Samorządy służą przede wszystkim zaspokajaniu potrzeb członków danej wspólnoty. W najszerszym zakresie dotyczy to członków samorządowej wspólnoty terytorialnej. Samorząd terytorialny, w zależności od uregulowań prawnych przyjętych w państwie, jest obarczony obowiązkiem na przykład utrzymywania szkół publicznych podstawowego i średniego szczebla, placówek opiekuńczych, publicznych zakładów służby zdrowia, dróg lokalnych i innych urządzeń użyteczności publicznej; dbania o stan sanitarny i ochronę środowiska, o podstawowe bezpieczeństwo obywateli; nadzoru nad budownictwem; utrzymywania części zasobów mieszkaniowych i innymi.

Zadaniem samorządów zawodowych jest dbanie o wysoki poziom fachowy i moralny swoich członków, o warunki wykonywania zawodu oraz należyte funkcjonowanie instytucji, które temu służą. Z drugiej jednak strony, istnienie tych samorządów jest niekiedy krytykowane jako ograniczające swobodę wykonywania zawodu, wprowadzające sztuczne monopole i hamujące konkurencję rynkową. Podobne uwagi odnieść można do samorządów gospodarczych.

323.    W wykonywaniu tych zadań samorząd, na mocy obowiązujących ustaw, dysponuje (a przynajmniej winien dysponować) odpowiednim majątkiem i własnymi dochodami, a także kompetencjami do podejmowania decyzji władczych, w tym decyzji prawotwórczych. Szczególnie ważne jest to w przypadku samorządu terytorialnego. Decyzje władcze mogą dotyczyć nie tylko członków danej wspólnoty samorządowej, ale i innych osób. Tak na przykład, decyzje organów gminy dotyczące porządku publicznego na jej terenie obowiązują również przyjezdnych. Z kolei niektóre decyzje samorządu lekarskiego skutkują wobec pacjentów. Ponadto samorządy, poza zadaniami i kompetencjami własnymi, mogą - na mocy szczególnych postanowień władz państwowych — wykonywać ich zadania, co wiąże się z przyznaniem