71476 Obraz2

228 XXX. Państwo i partie polityczne

odległość - czyli tego, co składa się na obraz dziewiętnasto- i dwudziestowiecznego rozwoju cywilizacyjnego w świecie euroatlan-tyckim. Czynniki, o których tu mowa, zadziałały w pełni zwłaszcza w takich państwach, jak Wielka Brytania, Francja, Niemcy.

W Wielkiej Brytanii stronnictwa były do połowy XIX wieku wąskimi i luźnymi koteriami parlamentarnymi. Dopiero rozwój cywilizacyjny, a zwłaszcza upowszechnienie prawa wyborczego, przyczynił się do ich wyjścia poza mury Westminsteru i do ich rozbudowy w terenie. O zdobyciu i utrzymaniu mandatu parlamentarnego decydować poczęła bowiem wola masowego wyborcy, którego przychylność należało zdobyć i którego trzeba było wdrożyć do świadomego decydowania o sprawach publicznych. Partie polityczne musiały się zatem przeobrazić w stabilne i rozbudowane organizacje.

307.    Ogromną rolę w kształtowaniu się partii odegrało pojawienie się w XIX wieku kwestii robotniczej. W pierwszej fazie problemy rosnącego liczebnie i zyskującego na znaczeniu środowiska robotniczego starały się reprezentować niemal wyłącznie związki zawodowe. Okazało się jednak, że nie są one w pełni dostosowane do działań na arenie politycznej, do walki o mandaty i do prowadzenia gry parlamentarnej. W wielu krajach Europy: Wielkiej Brytanii, Francji, w Niemczech, we Włoszech, w Belgii, w krajach skandynawskich, silną pozycję uzyskały już pod koniec XIX stulecia masowe partie robotnicze (socjaldemokratyczne). Podobną drogę przeszły, nieco później i nie we wszystkich krajach (Skandynawia, Węgry, Bułgaria, Polska), stronnictwa ludowe (chłopskie). Masowe organizacje robotnicze tamtych czasów były, rzec można, prototypem współczesnych partii politycznych o różnym odcieniu ideowym (np. chrześcijańsko-demokratycznym). Partie robotnicze i ludowe zaczęły wchodzić do parlamentów. Spowodowało to zarówno zmianę taktyki i strategii tych partii — które stawały się mniej radykalne - jak i innych partii politycznych, a także przeobrażenia samego parlamentaryzmu, który przestał wiązać się z reprezentacją interesów jedynie górnych warstw społeczeństwa.

308.    W krajach, także pozaeuropejskich, które pozbawione były niepodległości, partie wyrastały niejednokrotnie jako polityczne ekspozytury lub następczynie ruchów narodowych i wyzwoleńczych, często o charakterze zbrojnym. Bywały również liczne przypadki, kiedy to partie tworzyły się jako reprezentacje polityczne mniejszościowych grup narodowych i religijnych. Dotyczy to zarówno państw europejskich jak i pozaeuropejskich. Afiliacje i motywacje religijne są silnie obecne, na przykład, w działalności niektórych partii politycznych w Polsce po 1989 roku.

W części państw Afryki partie powstawały też na bazie podziałów plemiennych, co prowadziło w wielu wypadkach do zaostrzenia istniejących tam konfliktów etnicznych, hamowało przebieg procesów narodowotwórczych, rozsadzało państwo. Trzeba bowiem podkreślić, że współczesne stronnictwa polityczne są instytucjami, których geneza ściśle wiąże się z formowaniem nowoczesnych, masowych społeczeństw przemysłowych typu europejskiego i amerykańskiego. W wielu innych społeczeństwach, na przykład w agrarnych, plemiennych społeczeństwach Afryki, są one tworem obcym, zapożyczonym z zewnątrz, z trudem adaptującym się do odmiennych warunków, często odrzucanym. Partie albo całkowicie schodzą wówczas ze sceny politycznej (niekiedy z powodu zakazu działalności), albo ich miejsce zajmują inne struktury masowej integracji społecznej - fronty, ruchy, unie itp.

309. Partie polityczne przybierają nader rozmaite formy organizacyjne. Model partii masowej, dobrze ustrukturalizowa-nej, działającej stale, niezależnie od rytmu kampanii wyborczych do parlamentu i na inne stanowiska w państwie, który ukształtowały na przykład socjaldemokracje, nie jest modelem jedynym. Obok nich istnieją partie kadrowe, które rezygnują z masowej rekrutacji członków i opierają się na niewielkiej grupie zawodowych polityków i pewnej liczbie aktywistów wolontariuszy. Struktura wewnętrzna partii też jest bardzo różna. Na dwoi przeciwległych biegunach umieścić można: z jednej strony, bardzo słabo ustrukturalizowane stronnictwa amerykańskie, z drugiej natomiast, partie zmilitaryzowane lub co najmniej ściśle scentralizowane, oparte na zasadzie jednoosobowego przywództwa (np. partia nazistowska, partie komunistyczne, zwłaszcza z czasów Lenina i Stalina). Organizacyjne cechy partii i stosunki w niej panujące