Obraz4

232 XXX. Państwo i partie polityczne

i(lub) na działalność parlamentarną. Ratio legis tego rozwiązania polega na uznaniu tego, że skoro koszty funkcjonowania parlamentów i organizowania wyborów przejmuje na siebie państwo, ' państwo winno również zadbać o pokrywanie choćby części wydatków tych instytucji życia publicznego, które parlamentom nadają ruch i które czynią wybory aktem o rzeczywistej doniosłości politycznej. Drugą przesłanką tego rozumowania jest dążenie (nie zawsze skuteczne) do zmniejszenia niebezpieczeństwa korupcji (np. ze strony bogatych grup interesu), na które wystawieni są politycy partyjni i organy stronnictw politycznych, zwłaszcza rządzących. Przejmowanie przez państwo części kosztów działalności partyjnej czyni życie polityczne nieco przejrzystszym i umożliwia rozciągnięcie kontroli państwa na dochody i wydatki partii.

314.    Działalność stronnictw politycznych we współczesnych państwach demokratycznych koncentruje się wokół parlamentów i wyborów. Konstytucje, regulaminy parlamentarne, ordynacje wyborcze i inne akty normatywne fakt ten dziś dosyć powszechnie uwzględniają. Na terenie parlamentów tworzone są frakcje (kluby, grupy) partyjne, personalna obsada organów parlamentu dobierana jest tak, aby odzwierciedlała skład partyjny (polityczny) izby, przepisy procedury parlamentarnej układane są z myślą o odpowiednim udziale partii w debatach i decyzjach. Analogicznie sytuacja przedstawia się niekiedy, na przykład, w wybieralnych organach samorządu terytorialnego.

315.    Poważnym problemem konstytucjonalizmu i praktyki parlamentarnej są komplikacje, które na tle upartyjnienia ciał przedstawicielskich rodzi realizacja zasady mandatu wolnego. Zgodnie z ustaleniami doktryny i przepisami wielu konstytucji deputowani są przedstawicielami całego narodu, nie są odwoły-walni przez wyborców i nie mogą przyjmować i wykonywać żadnych wiążących instrukcji. Tymczasem uzyskanie mandatu w wyborach parlamentarnych jest niemal niemożliwe bez poparcia ze strony którejś z partii politycznych. Deputowani są uzależniani od danego stronnictwa, obowiązuje ich z reguły dyscyplina klubowa, dążą do realizacji na terenie parlamentu jego założeń programowych. Wszystko to sprawia, że mandat wolny przekształca się w rzeczywistości w mandat partyjny. Stan taki bywa niekiedy źródłem rozmaitych napięć w ramach partii oraz między partiami politycznymi a opinią publiczną.

Upartyjnienie jest też od dawna wyraźną cechą wyborów parlamentarnych, a często i prawa wyborczego (ordynacji). Już sam fakt, że ordynacja przyjmuje proporcjonalny system rozdziału mandatów, zakłada, że w wyborach muszą być prezentowani nie pojedynczy kandydaci, lecz całe ich listy. To z kolei wymusza dobór kandydatów zgodnie z preferencjami politycznymi; warunek ten praktycznie spełnić mogąjedynie stronnictwa.

316. Relacje, które zachodzą między partiami w procesie ich rywalizacji i(lub) współpracy w walce o władzę albo w jej sprawowaniu, są elementem konstytuującym system partyjny danego państwa. Jest kwestią sporną, czy w przypadku, gdy w państwie działa tylko jedna partia, mamy do czynienia rzeczywiście z systemem; bardzo często jednak sytuację taką określa się mianem systemu jednopartyjnego lub systemu monopartii. System jednopartyjny jest najczęściej (i trafnie) kojarzony z reżimami autorytarnymi i totalitarnymi, lecz sporadycznie zdarza się i w państwach innego typu. Tak na przykład przez długie dziesięciolecia XIX i w początkach XX wieku poszczególne stany USA miały w istocie jednopartyjny charakter, demokratyczny lub republikański, natomiast w USA jako całości funkcjonował system dwupartyjny. Sytuacja ta nie wynikała jednakże z zakazu działania partii konkurencyjnych (jak w reżimach autorytarnych i totalitarnych), lecz -co ma znaczenie fundamentalne — z rzeczywistej przewagi jednej partii nad drugą. Bliskie systemom jednopartyjnym były systemy kilku partii (zwane niekiedy systemem partii hegemonicznej), istniejące w niektórych byłych państwach socjalistycznych (np. w NRD, Czechosłowacji, także w Polsce, gdzie obok PZPR działały: Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, z którego wyłoniło się po 1989 roku PSL, i Stronnictwo Demokratyczne;). Partie niekomunistyczne - w różnym stopniu w różnych krajach - podporządkowywały się kierownictwu partii komunistycznej i pozostawały z nią w stałych związkach zwanych sojuszniczymi (stąd używane