Obraz6

216 XXVIII. Państwo i związki wyznaniowe

także na przykład niemieckie państwa-biskupstwa. Dążenie Kościoła katolickiego i jego hierarchii do dominacji nad władzą świecką było nader charakterystycznym rysem dziejów europejskiego średniowiecza. Bulla papieża Bonifacego VIII z 1302 roku, Unam Sanctam, deklarowała doktrynę dwu mieczy - duchownego i świeckiego - której elementy zawierało już nauczanie wcześniejszych papieży: Grzegorza VII (1073-1085), Innocentego III (1198-1216), a także pisma św. Tomasza z Akwinu i św. Bernarda z Clairvaux. Władzę duchowną sprawować ma Kościół; władza świecka natomiast jest emanacją władzy duchownej. System powiązania państwa i Kościoła łączy się często z wprowadzeniem religii państwowej, obowiązkowej dla wszystkich mieszkańców państwa albo zajmującej w nim miejsce uprzywilejowane; inne religie i związki wyznaniowe są co najwyżej tolerowane.

290. Doktrynalne podstawy systemu rozdziału państwa i Kościoła wypracowali głównie myśliciele oświecenia o liberalnym i deistycznym lub ateistycznym nastawieniu. Zasada ta miała gwarantować równość wszystkich religii i filozofii, tolerancję wyznaniową, wolność religii oraz laickość (świeckość) państwa. Na zasadzie rozdziału oparte zostały stosunki wyznaniowe w Stanach Zjednoczonych. Dawała jej wyraz pierwsza poprawka do konstytucji USA, uchwalona w 1791 roku. Zgodnie z jej postanowieniem „Kongres nie może stanowić ustaw wprowadzających religię albo zabraniających swobodnego wykonywania praktyk religijnych [...]”. Separacja państwa oraz Kościołów i związków wyznaniowych w USA jest w pewien sposób związana z dziejami federacji. Powstała ona między innymi w rezultacie napływu emigrantów z Europy, uchodzących w XVI-XVm wieku przed prześladowaniami religijnymi. Potrzeba tolerancji wyznaniowej była zatem odczuwana w Ameryce już bardzo wcześnie; jest ona także i dziś warunkiem spokoju społecznego i siły państwa ze względu na wielokulturowość i wielowyznaniowość społeczeństwa amerykańskiego. Zasadę rozdziału proklamowała w latach 1794-1795 I Republika Francuska, a powróciła do niej III Republika w ustawie z 1905 roku. Przyjęły ją również w 1861 roku jednoczące się Włochy, Portugalia - w 1911 roku i Meksyk - w 1917 roku. Zakaz ustanawiania Kościoła państwowego wprowadziła konstytucja Republiki Weimarskiej z 1919 roku. Dodać warto, że przepisy Konstytucji Weimarskiej, dotyczące stosunków między państwem a Kościołami i związkami wyznaniowymi, zostały utrzymane w mocy przez Konstytucję RFN z 1949 roku.

291.    Radykalny rozdział Kościoła (Cerkwi) od państwa oraz szkoły od Kościoła ustanowiła Konstytucja Rosji Radzieckiej z 1918 roku, a powtórzyły ją kolejne konstytucje ZSRR. Podobne zasady zawarte zostały w konstytucjach pozostałych państw obozu socjalistycznego (z wyłączeniem Rumunii i Czechosłowacji, co jednak w praktyce nie miało większego znaczenia). Znajduje ona również odzwierciedlenie w konstytucjach między innymi Japonii (1946) i Słowenii (1991).

292.    Trzeba jednak podkreślić, że system rozdziału państwa i Kościoła przybiera w praktyce rozmaitą postać. Na jednym biegunie sytuuje się system, w którym Kościoły i związki wyznaniowe, a nawet sama religia, są prześladowane, a władze publiczne, miast zachowywać neutralność światopoglądową, prowadzą systematyczną indoktrynację antyreligijną. Kościół nie jest w istocie oddzielony od państwa, lecz podlega jego ścisłemu nadzorowi, tracąc wszelką autonomię wewnętrzną. Taka sytuacja panowała na przykład przez wiele dziesięcioleci w ZSRR i większości pozostałych państw socjalistycznych. Można z powodzeniem bronić tu tezy, wedle której system taki ma z zasadą podziału niewiele, poza nazwą, wspólnego.

Na drugim biegunie znajdują się państwa, których władze zachowują ścisłą neutralność światopoglądową, gwarantują pełną autonomię Kościołów i związków wyznaniowych i wolność kultu. W sytuacjach, które tego wymagają (np. działalność opiekuńcza, kulturalna, oświatowa), współdziałają z Kościołami. Tak w ogólnych zarysach przedstawia się sytuacja na przykład w RFN. Proklamowany konstytucyjnie lub ustawowo rozdział Kościołów i związków wyznaniowych i państwa może zatem przybierać postać zarówno wrogą Kościołom i religii, jak i przyjazną.

293.    System rozdziału, jeśli nie został w jakimś kierunku wypaczony, zakłada że: (a) nie ma religii państwowej; religie,