Obraz4

212 XXVIII. Państwo i związki wyznaniowe

prawa. Różnice, które pod tym względem występują na przykład między epoką europejskich monarchii stanowych a dzisiejszym wiekiem demokracji liberalnych, są uderzające.

Nie sądzę jednak, aby można było orzec, iż tendencje wyrażające się w słabnięciu roli sacrum w życiu publicznym i ograniczaniu politycznej pozycji Kościołów i związków wyznaniowych są rzeczywiście nieodwracalne, tym bardziej że zabarwioną religijnie inspirację etyczną nadal można dostrzec w wielu przedsięwzięciach politycznych i prawodawczych. W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się wzrost znaczenia motywacji religijnych lub parare-ligijnych w zachowaniach indywidualnych i zbiorowych. Charakterystycznym tego przykładem jest silnie zarysowane pod tym względem wpływy islamu. Motywacje te mogą być bardzo znaczące i sięgać daleko w obręb życia politycznego. Są tego przejawem, na przykład, dyskusje na temat prawnej dopuszczalności przerywania ciąży, przeprowadzania dotyczących człowieka eksperymentów genetycznych, związków jednopłciowych itp. Głośne echa tych dyskusji słychać w szczególności w krajach o tradycyjnej dominacji katolicyzmu.

282. Co się zaś tyczy wpływu, który na pozycję Kościołów i związków wyznaniowych w państwie wywierają takie lub inne formy rządu i rodzaje reżimu politycznego, trudno skonstatować istnienie jakichś stałych zależności. Europejskie monarchie chrześcijańskie realizowały na ogół ideę sojuszu tronu i ołtarza, lecz z drugiej strony, w dziejach wielu z nich (np. Cesarstwa Niemieckiego, Francji, państw włoskich) dochodziło do konfliktów — nieraz krwawych - z władzami Kościoła miejscowego i z papiestwem. Narodziny europejskiego, współczesnego republikanizmu (np. francuskiego, portugalskiego przełomu lat 1910 i 1911) wiązały się z gwałtownym zaostrzeniem stosunków między państwem a Kościołem (katolickim). Republikanizm przez cały niemal wiek XIX, a nawet początkowe lata XX wieku, miał wyraźne zabarwienie antyklerykalne, a niekiedy i antyreligijne. Z drugiej zaś strony, Kościół katolicki i Stolica Apostolska nieufnie spoglądały na republikę, zwłaszcza gdy miała ona przybrać charakter laicki i liberalny. Oparcie stosunków między republikańskim, liberalno--demokratycznym państwem a Kościołem na zasadach wzajemnego poszanowania, autonomii, a niejednokrotnie i współpracy, było rezultatem długiego procesu, który nie wszędzie jeszcze dobiegł końca. Wielką rolę w tym procesie odegrały pontyfikaty takich papieży, jak Leon XIII, Pius XI, Jan XXIII, Paweł VI, Jan Paweł II oraz dokonania Soboru Watykańskiego II, na którym Kościół uznał, iż jego misja nie jest związana z jakimś szczególnym ustrojem państwowym i społecznym. Inaczej niż w przypadku Kościoła katolickiego rzecz przedstawiała się z niektórymi Kościołami protestanckimi (anglikańskim, luterańskim) oraz Cerkwią prawosławną ze względu na ich tradycyjnie bliskie powiązanie z państwem.

283.    Fakt, iż w państwie panuje reżim autorytarny, nie wywołuje, z interesującego nas tu punktu widzenia, jednoznacznych skutków. Wiele zależy od tego, jakie jest ideowe podłoże tego reżimu. Kościoły i związki wyznaniowe potrafiły się zaadaptować do warunków stwarzanych przez reżimy autorytarne, o ile reżimy te nie miały wyraźnego nastawienia antyreligijnego. Stosunkowo liczne były też w dziejach przypadki, że Kościoły i związki wyznaniowe same wspierały, a nawet inspirowały pojawienie się takich reżimów. Jednakże bywały też reżimy autorytarne, w których Kościoły i związki wyznaniowe doświadczały srogich prześladowań. Misja religijna Kościołów i związków wyznaniowych trudna była w szczególności do pogodzenia z warunkami, które stwarzały reżimy totalitarne. Te bowiem narzucały obywatelom jakiś jeden obowiązujący światopogląd i wymagały od nich bezwzględnego posłuszeństwa jednemu tylko przywódcy. Jeśli był to światopogląd areligijny lub antyreligijny, to konflikt państwa i Kościoła (Kościołów, związków wyznaniowych) stawał się nieuchronny. Wymownego przykładu takiej sytuacji dostarczają dzieje Związku Radzieckiego, Chin Ludowych oraz kilku innych krajów byłego obozu socjalistycznego (np. Albanii).

284.    Odnosząc się do relacji między państwami a poszczególnymi Kościołami i związkami wyznaniowymi w różnych czasach i okolicznościach, należy uwzględniać szerszy kontekst kulturowy,