Obraz5

214 XXVIII. Państwo i związki wyznaniowe

w którym funkcjonują łącznie wszystkie te instytucje. Relacje,

0    których tu mowa, są jego odbiciem. I tak na przykład, dominacja w danej kulturze wartości i postaw o charakterze autorytarnym przenosi się zarówno na Kościoły (wyznawców, duchowieństwo), jak i na państwo (obywateli, funkcjonariuszy). Obecność sacrum w kulturze, jeśli ten czynnik uwzględniać w naszych rozważaniach, ma z reguły charakter powszechny i jest źródłem inspiracji również dla działań w sferze życia państwowego. Druga okoliczność, którą trzeba uwzględnić, polega na tym, iż Kościoły i związki wyznaniowe są przede wszystkim wspólnotami (kongregacjami) wiernych. Wyznawcy danej religii, członkowie danego Kościoła czy związku są jednocześnie członkami innej wspólnoty - państwa. Kościołów

1    związków wyznaniowych, niezależnie od tego, jaki jest stopień ich zorganizowania (strukturalizacji), nie można, podobnie jak państwa, sprowadzać wyłącznie do zespołu organów, a tym bardziej do zespołu funkcjonariuszy (duchowieństwa), choć Kościoły i związki wyznaniowe mogą być postrzegane również jako instytucje. Mają zatem dwa oblicza: ustrukturalizowanej organizacji jako instytucji, Kościoła instytucjonalnego, oraz organizacji jako wspólnoty wyznawców. Religijne wspólnoty wyznawców i wspólnota państwowa składają się z tych samych osób. Jednostka może występować tu w dwóch rolach: obywatela (poddanego) oraz wyznawcy tej lub innej religii albo osoby bezwyznaniowej.

285.    Stosunki między państwem europejskim a Kościołem (chodzi tu głównie o Kościoły instytucjonalne - katolicki, protestanckie i prawosławny) układały się w dziejach wedle dwu ogólnych systemów: powiązania państwa i Kościoła oraz rozdziału państwa i Kościoła (por. Michał Pietrzak). Każdy z nich występował w kilku wariantach - niekiedy o lokalnym, narodowym charakterze.

286.    System powiązania państwa i Kościoła jest historycznie starszy, dotyczył już niechrześcijańskich religii i związków wyznaniowych. Po uznaniu we Wschodnim Cesarstwie Rzymskim chrześcijaństwa za religię państwową (380 rok, dekret cesarza Teodozjusza) ukształtował się system cezaropapizmu. W najbardziej charakterystycznej postaci system ten występował w Cesar-

stwie Bizantyjskim. Cesarze byli tam zwierzchnikami Kościoła oraz uczestniczyli w przesądzaniu o treści decyzji organizacyjnych, prawnych i doktrynalnych Kościoła. Decyzje te miały zarazem charakter aktów państwowych. Z kolei duchowieństwo, a zwłaszcza biskupi, zajmowali bardzo wysokie pozycje w hierarchii państwowej. System cezaropapizmu został zaadaptowany w carskiej Rosji. Doprowadziło to do znacznego podporządkowania Cerkwi prawosławnej państwu.

Silna dominacja państwa w relacjach z Kościołem panowała także w zachodnioeuropejskich monarchiach wczesnofeudalnych (DC-XIII wiek, np. monarchia karolińska). Władcy decydowali tu przez świecką inwestyturę o obsadzie stanowisk kościelnych, na przykład biskupów. Opatów, a także o wyznaczaniu beneficjów kościelnych.

287.    W pewnym pokrewieństwie z tymi systemami pozostaje też system supremacji państwa nad Kościołem. Kościół uznany jest tu za organizację narodową, a państwo otacza go szczególną opieką. Głową Kościoła narodowego jest monarcha; duchowni natomiast są często traktowani jak funkcjonariusze publiczni. Takie rozwiązanie przyjęły państwa, w których - w wyniku reformacji -religiami dominującymi stały się różne wyznania protestanckie (por. zasady pokoju augsburskiego z 1555 roku - dux cmlis est papa in suis terris, cuius regio eius religió). Do tej grupy państw zaliczano Anglię, Szwecję, Danię, różne kraje niemieckie.

288.    W granicach systemu powiązania mieści się też przyjęta w rewolucyjnej Francji zasada zwierzchnictwa państwa nad związkami wyznaniowymi. Państwo, powołując się na swą suwerenność i rządy prawa pozytywnego, kontrolowało funkcjonowanie Kościołów i związków wyznaniowych oraz nadzorowało pracę duchownych (Konstytucja Cywilna Kleru).

289.    Inną odmianą systemu powiązania jest teokratyzm. Polega on na skupieniu władzy państwowej w rękach osób duchownych lub na dominacji dostojników Kościoła i jego organów nad organami świeckiej władzy państwowej. Państwem teokratycznym było przez wiele stuleci Państwo Kościelne (papieskie); były nimi