Obraz5 (16)

tematyczną swej interpretacji: "Nie masz może nic okropniejszego w moralnym po rząd. ku, jak czczo ść umysłu i serca; niedowiarstwo i nicczułość są prawdziwą męczarnią, karzącą zbrodnicze zamiary powątpiewającego umysłu; atoli wspomnienia błogich chv.il szczęścia, kiedy religijne i sentymentalne uniesienia podwajały rozkosz przemijającego bytu, zawsze były i zawsze podobno będą źródłem najniepospolitszych piękności w po. czji. Postąpmy dalej w tej uwadze, a znajdziemy we wzmiankowanym sonecie Mickiewicza niejako kronikę namiętności, rozumu pozorem prawdy złudzonego i żalu a upłynionym szczęściem: bo te trzy fakta w życiu umysłowym człowieka tuż po sobie następować zwykły" (s. 80). Sonet — kronika namiętności to IV w cyklu krymskim Duru, podobna nauka moralna wynika z Rezygnacji, XI sonetu miłosnego.

Pogłębiony pogląd na bajronizm wypracowany zostanie w toku polemiki w sprawach idyilizmu i egzaltacji; jej istotną warstwą stanic się z czasem sąd nad wspólnikami Childc Herolda i Korsarza. Już teraz jednak Mochnacki ustala główne fakty bajroni czncj biografii: konflikt między młodzieńczym doświadczeniem idealizmu a dojrzewaniem do niewiary i zwątpienia pod patronatem oszukańczego rozumu zeszłowłęeznyd filozofów. Pokolenie Byrona otrzymało w spadku katastrofę światopoglądową swoid ojców i musiało złożyć ofiarę z własnej wrażliwości moralnej. Potęgując rozterkę indy I widualną, antagonizując energie duchowe, Byronowski dysonans - według przenikliwe# I krytyka - obfituje w piękności poetyckie.

W odczuciu interpretatora sonety krymskie, mimo że konstruowane na podłoż I romantycznego fragmentaryzmu, odznaczają się jako całość swoistą, burzliwą harmonii I komponują się niejako w symfonię rymów, środków stylu, "malownych obrazów, gk I bokich uczuć i poważnych myśli" (s. 73). Zarazem jednak dostrzega Mochnacki t I oczywistość, że Mickiewiczowski styl jest właśnie "fragmcntaryslyczny", kontrastów I dysharmonijny. Czy chodzi tu o nierozstrzygalną sprzeczność? Co zapewnia integralna I poszczególnym utworom i całemu cyklowi, co je broni przed zarzutem bezładnej fant I zyjności?

Można sądzić, że XVIII-wicczny ideał Kompozycji zamkniętej odpowiadałBąźeri I do starannego wyodrębnienia i wymodelowania fragmentu świata, jakim widzieli $ I oświeceni klasycyści, a istotnym warunkiem takiego modelowania był postulat harmoi I stylu - jego wyidealizowanej jedności i regularności. Pierwsi polscy romantycy zgodni I odmawiają ramie kompozycyjnej rangi rzeczywistego problemu; Brodziński we wspt I mnianym artykule zwalczał grzech śmiertelny a nagminny młodych nowatorów. Jak ś I wydaje, pojęcie stylu zachowuje użyteczność przy określaniu romantycznych krylertó I harmonii, trzeba jednak zaznaczyć, że styl przestaje być wtedy kategorią formalno I -językową i oznacza niepowtarzalną organizację formalną konkretnego dzieła, a wk I jego swoiste uporządkowanie jęs^kowo-tcmatycznc. A dalej, spełniającemu poślub I harmonii dziełu nie przysługuje wyobrażenie symetrii. Harmonia staje się teraz pojęcie I z ducha muzyki: oznacza melodyczne wstępowanie, "stawanie się” utworu oraz jedn: I zgodny rytm motywów tematycznych i jednostek językowych. Rytm natchnień.

Uprzedzony do analizy stylislyczno-językowcj, Mochnacki nic stara się o u kaw* "symfonicznej" kompozycji cyklu, jego spójność udowadnia jednak na różne sposołł Wskazuje na jednolitość postawy bohatera: w sonetach "wszystko [...] maluje, owszd męską duszę, umysł rozległy i pewną rezygnację uczucia” (s. 77). Określa przenikaj? całość kluczowe sprzężenie tcmalyczno-cmocjonalne: "namiętności i uczucia poety n* związek z całym niemal przyrodzeniem" (s. 79). 1 wreszcie, podstawą kompozycji

jedności jest sonetowy rygor, który poeta przyjął i któremu sprostał.

W ostatecznej instancji o wewnętrznej jedności dzieła Mickiewicza stanowi właśnie to, co je otwiera na dziedziny najrozlcglcjszc - wszcchcałość natury i universum kulturowe. Na "nieskończonowościowy" ogląd natury nakłada się bowiem w Sonetach krymskich kulturowy szyfr nieskończoności, "labirynt wieków, pokoleń i kultury". Może wydawać się, że romantyczna wyobraźnia Mochnackiego podąża za natchnieniem "progresywnej poezji uniwersalnej", rozumianej tu jako poezja nieskończoności, gdzie nieskończoność pozostaje przyczyną celową ruchu natury, jak również historii¹⁶. Jeśli podobne wyobrażenia rzeczywiście absorbują świadomość krytyka, to brak im należytego rozwinięcia w dyskursie. Rzuciwszy świetne wyrażenie "labirynt wieków, pokoleń i kultury" (s. 77), Mochnacki pisze nieco niżej: "Kombinacja bowiem najśmielszej i najbujniejszej imaginacji wschodniej z melancholijnym romantyków północnych uosobieniem; spowinowacenie wdzięków południowej poezji arabskiej z posępną, sentymentalną czułością dzisiejszych poetów; wrcścic zlanie w jedną misterną całość ducha filozofii zapomnianych mistrzów cywilizacji europejskiej i pomysłowego jej idealizmu: wszystko to cechuje ogólny efekt, jaki sprawia na umyśle czytelnika rozważanie tego najniepospolitszego w swoim rodzaju utworu, tej najosobliwszej kreacji poetyckiej" (s. 77-78).

Umysł czytelnika rejestruje -akt poetyckiej syntezy; o "efekcie ogólnym dzieła" stanowi połączenie dwóch typów wyobraźni i wrażliwości, dwóch stylów kulturowych na osi Południc - Północ, a także połączenie dwóch momentów myśli idealistycznej na tcmporalnej osi tradycji. Rzecz charakterystyczna, Mochnacki mianuje Południem ten obszar kulturowy, który w romantycznej geografii kultur uchodził na dgół za Wschód. Krytyk poszukuje kategorii porządkujących o biegunowej kontrastowości - odległa czyli "zapomniana" przeszłość i teraźniejszość, Południc i Północ - po to prawdopodobnie, by uczynić dzieło Mickiewicza modelowym przypadkiem poezji romantycznej, kompletną reprezentacją prądu. Decyduje o tym w ostatniej instancji nic struktura tematyczna, lecz system ekspresji dzieła, to jest całość zabiegów "przekazywania stanów psychicznych lub treści duchowej innym ludziom za pomocą odpowiednich zmysłowo dostrzegalnych znaków"¹⁷.1 to byłaby bodaj najważniejsza rzecz, jaką powiedział recenzent Sonetów krymskich: przedstawiają one sobą topikę duszy romantycznej.

5

Odeski cykl sonetów wywołał pewną konsternację wśród młodych romantyków warszawskich. Po IV części Dziadów niektóre z nowych wierszy miłosnych Mickiewicza - powiada Józef Tretiak - "wydawały się bluźnierstwem i nieomal świętokradztwm popełnionym na ołtarzu miłości romantycznej"¹*. Nie tyle wszakże scnsualistyczna erotyka, ile kompromisowa poetyka cyklu mogła wzbudzać uczucia zawodu. Toteż w sekretnej rozmowie, której Zaleski nie omieszkał zreferować Odyńcowi, Mochnacki wyrażał gotowość wydania części sonetów erotycznych "na pastwę klasykom"¹*.

W swojej recenzji postąpił zgoła przeciwnie. W nader skąpych uwagach o cyklu odeskim krytyk przeciwstawił "obrazową” - czyli, jak można sądzić, scnsualno-cstc-lyzującą - erotykę stanisławowskiego i późniejszego klasycyzmu Mickiewiczowskiej idealizneji uczucia. ”On pierwszy zmysłową piękność podniósł do ideału: pierwszy siwo-

51