obraz5 (9)

że omawiane religie cierpiały na przewlekłe dolegliwości organiczne, zanim spotkał je koniec. Były to obrazy śmierci naturalnej — z uwiądu starczego (Egipt, Mezopotamia), z braku spoistości i z tendencji racjonalistycznych (Grecja), z braku immunologicznej odporności na silniejszą, młodą konkurentkę (Rzym, Słowiańszczyzna), z wcześniejszego wycieńczenia organizmu (Persja, buddyzm indyjski), z wyjątkowo prowokującej otoczenie postawy (manicheizm).

Każdy jako tako orientujący się w historii powszechnej zdaje sobie sprawę, że dzieje nie szczędziły religiom i innego rodzaju śmierci — takiej, którą w odniesieniu do człowieka nazywamy śmiercią gwałtów-n ą albo też tragiczną.

Klasycznym, wręcz szkolnym przykładem gwałtownej śrrv>rci religii pozostaje dla nas mordę: r/.y cio* zadany wierze Azteków przez konkwistadorów. Zabójcą było wojujące chrześcijaństwo katolickie, jeszcze nie nadwątlone umiarem reformacji, pozostające na służbie najpotężniejszych arcychrześcijań-skich monarchów — Habsburgów. W świadomości szerokiego ogółu zdobycie Meksyku przez nieliczną grupę zabijaków pod dowództwem Hernano Corteza i podbój duchowy tego kraju po trupach jego rodzimych bogów funkcjonuje jako jednostronny, bezprzykładny akt napaści i triumfu gwałtu, siły, chytrości i bezmyślności. Wszystkie te postawy dawały o sobie znać u konkwistadorów. a nawet dominowały w ich osobowości. Co do tego nie może być żadnej wątpliwości.

A jednak upadek religii azteckiej pod ciosami armii 553 żołnierzy chrześcijańskiego króla hiszpańskiego nie może przejść do historii jako prosty przykład eksterminacji jednej wiary przez drugą w drodze zbrojnego napadu. Wyższość techniczna chrześcijan — chociaż nie do zakwestionowania — nie tłumaczy tu wszystkiego \ Na bezprzykładnie szybki i smutny koniec religii azteckiej złożyły się nadto określone momenty religij-no-doktrynalne. Wolno i trzeba zawyrokować, że śmierć tej właśnie religii została spowodowana własną nauka, była to zarazem śmierć od ciosu i śmierć samobójcza. Jakżeż inaczej można sobie wyobrazić ii wytłumaczyć oszałamiający sukces militarny garstki awanturników' wobec Azteków, dziedziców wielowiekowej cywilizacji, rozwijającej się od połowy I tysiąclecia p.n.e ? Zdobyto stołeczny Tenochtitlan (Wśród kaktusów) 8 listopada 1519 r. — po niecałych

¹ T. Milewski, w: Aztek-Anonim, Zdobycie Meksyku; przełożył I opracował T. Milewski. Wrocław—Kraków 1959, s. LI. I opracowanie naszego znakomitego językoznawcy powszechnego, i tekst zasadniczy przełożony przez niego bezpośrednio z Języka azteckiego wraz z ciągłym komentarzem stanowią kopalnię wiedzy o ostatnich chwilach Meksyku azteckiego. Właściwie praca ta uwalnia tanatotogn religii od tego. nhy osobno 1 na własną rękę odtwarzał tc przełomowe dla Meksyki: momenty dziejowe krachu całej nutoch-tonicznej cywilizacji