Obraz29 (9)

X KAJETAN KOŻMIAN

bowość poetycką Koźmiana, złożyły się na wyrobienie w nim typowego poglądu klasycysty na poezję i smak literacki.

Jak sam wyznaje, wcześnie doszedł do wniosku, że „oryginalność czasem, a osobliwość i szczególność zawsze niczym innym nie są, jak tylko niewiadomością i nieumiejętnością” ¹. Zgodnie z powszechnym wtedy utyli-tarystycznym poglądem, na zadania poezji i poety pisywał wiersze zastosowane do potrzeb chwili, utwory o treści aktualnej (np. ody na cześć Napoleona i na jego upadek).

W formie idąc śladem poetów francuskich (J. B. Rousseau, Pompignana, Etienne’a i in.), używał najczęściej ody, którą wprowadził i spopularyzował w literaturze polskiej.

W pracy poetyckiej postępował zalecanym przez mistrza Horacego trybem: utwory swe przerabiał, poprawiał, zasięgał co do ich wartości rady u swych kolegów po piórze, dbając zawsze o precyzję formy, o doskonałość wykończenia². Przeświadczony był bowiem, że tylko drogą ćwiczenia talentu .można dojść do mistrzostwa, że w pracy twórczej trzeba kierować się rozsądkiem i trzeźwością³. Atakował oryginalność geniuszu, upatrując istotę poezji w naśladowaniu arcywzorów i w przestrzeganiu reguł. Za

francuskimi teoretykami zapewne wierzył w planowe, na idei harmonii i porządku oparte kształtowanie się dzieła literackiego, które samo ma być odblaskiem przemyślanego układu panującego we wszechświecie^l#.

Nie miał ambicji, aby tworzyć wiele, ale gorąco pragnął, by utwory jego odznaczały się doskonałością, na której poznać się mogli tylko nieliczni wtajemniczeni w arkana sztuki poetyckiej. Nie pisał bowiem dla szerszych mas publiczności literackiej, lekceważył rzeszę przeciętnych czytelników, bo w jej smak dobry i wyrobiony nie wierzyłⁿ. Ustylizowany na patrycjusza rzymskiego, zastanawiający się nad „duchem publicznym” >w Polsce Kato czy w pracach swych historiograficznycfn Tacyt — Kożmian zbyt dostojnie pojmował ządamjr swego pisarstwa, by płody jego przeznaczać dla szefszej publiczności. Z urodzenia, wychowania i wykształcenia należał do wielkopańskich salonów warszawskich, gdzie na literaturę patrzono przez pryzmat „smaku i rozumu”. Gdy został

ności geniuszu tak dalej pisał: „[...] Gdy się uprzedzimy za pierwszymi próbami pióra naszego i doskonałymi je przez zarozumiałość, zwykłą młodego wieku chorobę, lub próżność sądzimy, zostajemy zwykle w mierności lub nicości, gdyż ta oryginalność, ten jeniusz, którymi młode głowy chrzczą swe pierwotne płody, niczym innym nie są zwykle, jak tylko głupotą nieuków" (Pamiętniki, t. III, s. 361).

¹⁰    „W świecie politycznym i moralnym — pisał K. Kośni i a n — przez te same działające siły utrzymuje się porządek i trwałość społeczeństw i rodzin, co i w świecie fizycznym. Te globy, toczące się nad naszymi głowami w pewnych i odwiecznych torach, dlatego z nich nie zbaczają, że je utrzymuje atrakcja i repulsja, i to jest sekret tej harmonii w fizycznym świecie" (Pamiętniki, t. III, s. 329).

¹¹    Oceniając na polecenie Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk popularne Śpiewy historyczne J. U. Niemcewicza, zdał sobie sprawę z istniejących sprzeczności w gustach wykształconych estetycznie znawców poezji i przeciętnych odbiorców dzieła literackiego. Śpiewy bowiem uzyskały

1

   Pamiętniki, t. I, Poznań 1858, s. 268.

2

   Dlatego też często nie tylko rękopis, ale nawet pierwodruk różni się u Koźmiana pod względem formalnym (a także pod względem zawartości ideowo-myślowej — por. A. Bar, Kumoszki na Parnasie, Kraków 1947, s. 180 n.) od drukowanego po raz wtóry tekstu.

3

⁰ Charakteryzując literaturę swoich czasów, K. Kożmian pisał tak:    Szła po ziemi powolnie, uważnie, roztropnie,

umiarkowanie; rosła, wzmagała się, oparta na niewzruszonej podstawie starożytności, na tej zasadzie prawdziwego rozumu i smaku” (Pamiętniki, t. II, Poznań 1858, s. 334). „Wszyscy w młodości, jako niedouczeni, zaczynamy słabo i niedokładnie; postępując w nauce, postępujemy w sztuce, a nawet w talencie, wpatrując się we wzory, zbliżamy się do nich”. A o oryginał-